موضوع: فقه مستحدثه/امنیت فضای مجازی /

عن الرضا علیه السلام مَن لَم یُقنِعهُ مِن الرِّزقِ اِلّا الکَثیرُ لَم یَکفِهِ مِنَ العَملِ ألّا الکَثِیر وَ مَن کفاهُ مِنَ الرِّزقِ القَلیلُ فَاِنَّهُ یَکفِیهِ مِن العَملِ القَلیلُ [1]

نظمِ معادله ایِ بهره وری انسان از نعمتهای خداوند اگر کار را زیاد کنیم نعمت بیشتر می شود و کار کمتر نعمت کمتری را به همراه دارد کسی که می خواهد نعمت زیاد داشته باشد باید در مقابل کار را زیاد کند آنکه با رزق کم بسنده می کند از او توقع کار زیاد نیست.

در بحث فقه امنیت در فضای مجازی به اینجا رسیدیم که مقاصد شریعت در پنج عنوان خلاصه می شود حفظ نفس، حفظ دین، حفظ عقل، حفظ نسب و حفظ مال و زمانی که تمام فقه را بررسی می کنیم می بینیم مباحث فقهیه از جانب پروردگار برای تامین این پنج مقصد تدوین شده است؛ کلمه حفظ معادل امنیت است "حفظ" در فرمایشات شهید اول در کتاب القواعد والفوائد مقاصد شریعت را در این پنج مورد بیان کرده است؛ حفظ این موارد ذکر شده آیت القصوای فقه آل محمد صلی الله علیه و اله است جاء الفقه لیؤمّن الجسم والمال و ... فقه آمده تا قانون ریزی نموده و تدوین قوانینی را بنماید که بشر در زندگی دنیا به امنیت برسد و جان و مال و ناموس و عقل او محفوظ بماند .

در بحث فضای مجازی اگر بخواهیم با پیشینیان از فقها هماهنگ باشیم کلید واژه ما "حفظ" است که فضای مجازی باید به گونه ای مدیریت شود تا این پنج حفظ را به دنبال داشته باشد در گذشته که فضای مجازی نبود این موارد در فضای حقیقی مقصد شریعت بوده و الان نیز هست اما فضای مجازی موضوعی جدید است و حفظ شئون پنجگانه از دین و نفس و عقل و نسب و مال در فضای مجازی مورد نظر می باشد

در جهان امروز این پنج عنوان در معرض تاثیر و تاثر فضای مجازی است بالاخص که این فضا در حال تبدیل شدن به هوش مصنوعی می باشد شما از جهت حفظ جان وقتی نگاه می کنید انفجار پیجرها در لبنان یکی از عواملی بود که جان آدمیان را گرفت و ریشه این پیجر فضای مجازی است صنعت الکترونیک که تاثیر گذاری هایی نامحسوس دارد البته این تعبیر مجاز تعبیری مسامحه ای است مجاز در باب الفاظ است در آنجا که لفظ در معنای خود به کار برده نشده است در اینجا مجازی می گوئیم از باب اینکه حسی نیستند و عوامل تاثیر گذار را نمی بینیم؛ در بحث جان چقدر تصرفات در جان بشر می شود با همین امکانات غیر محسوس و با امواج مانند لیزر که از جنس مجازی بوده و چیزی که آن را تولید می کند صنعتی است که معمولی و در معرض دید بشر نیست مثلا در علم مکانیک وقتی یک ماشین کار می کند همه موارد آن دیده می شود بنزین داخل موتور می رود و تبدیل به قدرت و حرکت می شود اما در امکانات فضای مجازی معادلات ظاهری وجود ندارد و امور پیچیده غیبی در عالم ماده تاثیر گذار است.

از نظر دین فضای مجازی چه می کند ؟ احوال نسل جوان و نوجوان و زن و مرد این مملکت را از نظر عقل اعتقاد و اخلاق و امثالهم تحت تاثیر قرار می دهد از نظر مال مبادلات ارزها، از نظر نسب خانواده ها و یا در بحث ناموس همه این ها را دست خوش تغییر قرار می دهد و همه در معرض تاثیر فضای مجازی هستند

در نگاه فقهی حفظ مقاصد یک نظم و ترتیب و تقدم و تاخری دارند مثلا حفظ دین بر حفظ جان مقدم است ﴿و جاهَدوا فی سبیل الله باموالهم و انفسهم﴾[2] ما در اعتقاداتمان می گوییم اگر قرار باشد جان یا دین از بین برود جان را فدای دین می کنیم در مرحله بعد حفظ جان مقدم بر حفظ عقل است اگر کسی در معرض مردن یا دیوانه شدن باشد می گویند عقل را رها کن و جانت را دریاب "اصل بودن است چه دیوانه و چه عاقل" حفظ عقل مقدم بر حفظ نسل است عقل بماند یعنی اعتقادات و اخلاق می ماند نسل و مسائل ناموسی و خانوادی و کمی و زیادی جمعیت مرحله بعد است و حفظ نسل مقدم بر حفظ مال است بنابراین ما قرار است در این عالم که زندگی می کنیم به عنوان محققین وادی فقه آل محمد صلی الله علیه و اله همان طور که فقهای ما در طول تاریخ زحمت کشیدند و فقه را مدوّن کردند تا این پنج مقصد را در جامعه بشری تامین نمایند الان باید حوزه های علمیه در قسمت فضای مجازی این موارد را تامین کنند یعنی با همین معیارها احکام موضوعات جدیدی که پیش می آید را استخراج نمایند.

در حفظ و امنیت اجتماعی مبانی متفاوتی در فقه داریم اولا امنیتی که ما مثال زده و بحث می کنیم، حکومت عهده دار آن است در بحث فردی نمی خواهیم وارد شویم فقه امنیت در فضای مجازی در رابطه با این نیست که من در منزل چه می کنم بلکه حفظ امنیت در فضای اجتماعی بر اساس نظام اجتماعی است یعنی اسلام حکومتی که عهده دار مدیریت جامعه است در عصر ما چگونه فضای مجازی را مدیریت کند تا مردم درست زندگی کنند

حکومت برای حفظ امنیت جامعه به شکل اجتماع در محورهای پنجگانه چگونه باید افراد جامعه را درون چهار دیواری مملکت مدیریت نماید تا فضای مجازی به آنان آسیب نزند ؟ آیا وظیفه دارد در فضای مجازی ورود پیدا کند؟ مثلا هکرها را کنترل نماید یا در بحث شنودها همه تماسها را کنترل کند تا بتواند نظام اجتماعی را منظم نماید و لو منجر به فاش شدن عده ای گردد؟ آیا حکومت چنین تصوراتی را می تواند در جامعه انجام دهد و از زندگی خصوصی مردم اطلاع پیدا کند تا امنیت منطقه از نظر مالی یا جانی یا ناموسی تأمین شود ؟

در این رابطه سه مبنای معروف در فقه وجود دارد:

مبنای اول: مبنای مرحوم نائینی رضوان الله تعالی علیه است ایشان امنیت را در نظام سیاسی دو نوع تعریف نموده

1. امنیت تملیکی 2. امنیت ولائی

در امنیت ولایی این گونه است که حاکم و سرپرست جامعه با نگاه به امانتداری و اخلاق مداری زندگی مردم را مدیریت

می کند تا در آسایش باشند در کتاب تنبیه الامة تنزیه الملة ص 44 تا 49 این گونه مدیریت و تأمین امنیت سیاسی اجتماعی را در وهله اول کار انبیا سپس اولیا و بعد فقها و علما بیان کرده است

اما در امنیت تملیکی حاکم و سرپرست جامعه آن را بر پایه مالکیت اداره می نماید جان و مال و ناموس مردم را از خود می داند و اگر بخواهد امنیت درست کند می شود امنیت دیکتاتوری و استبدادی که حرف تنها حرف من است.

در قسم اول که امنیت ولایی است شرط اول برای تصرفات ولی و مدیرتأمین امنیت در جامعه اینست که عادل باشد و بر اساس عدالت مقاصد امنیت را در جامعه تأمین کند و در بحث ما نحن فیه که فضای مجازی است نهایت کار و تلاش او انجام وظیفه است

تامین امنیت یک جامعه با نگاه ولایی که مبنای مرحوم نائینی بوده و همین نظر را مرحوم بروجردی بیان می کند در دو قسم مدیریت جامعه اجرایی می شود:

1. امور داخلی 2. امور خارجی

مبنای دوم: نظر محقق سیوری است ابوعبدالله مقداد بن عبدالله مشهور به فاضل مقداد یا فضل سیوری؛ ایشان با صبغه و سبک دیگری بحث تأمین امنیت سیاسی اجتماعی را از طرف حاکم تعریف می کند یکی همان که مرحوم شهید در القواعد بیان نموده تأمین مقاصد خمسه تمام همّ و غمّ حاکم در جامعه این است که مقاصد خمسه را در فضای زندگی انسانهای جامعه تأمین کند نهایتاً این تأمین را بر اساس دفع ضرر و جلب منفعت بیان می نماید رمز تأمین مقاصد پنجگانه در این است که حاکم در حکومت به گونه ای مدیریت کند تا منفعت را تامین و ضرر را دفع نماید.

مبنای سوم: مبنای حضرت امام رحمة الله علیه است این سه شخصیت نام برده شده بُعد سیاسی و نگاه حکومت را در اسلام دارند در تحقیقات در می یابید که محقق سیوری یک نواندیش بوده و یا مرحوم نائینی کتاب سیاسی می نویسد امام در تأمین امنیت سیاسی اجتماعی، قوه مجریه را اصل می داند و می گوید شان ولی فقیه اجرای احکام است که خود فقیه وظیفه دارد حدود و قصاص و دیات را اجرا نماید

در سبک و سیاق عملکرد افرادی که این نظرات را دارند و در بین این سه بنای اشاره شده چهار روش تأمین امنیت مطرح است:

1. امنیت انقلابی

2. امنیت اصلاحی

3. امنیت تقلبی

4. امنیت تقیه ای

کل فقه را که مطالعه کنیم می بینیم بعضی علما در عصری که می خواستند دخالت کنند به فضای اجتماع وارد شده اند مانند علمای دوره صفویه نگاهشان اصلاحی بوده سلاطین دوره صفویه زیر دست علما بودند تا به کمک این حکومت، فضای جامعه را اصلاح نمایند در دوره دیگری مانند دوره تابعین، اصحاب ائمه مانند شیخ مفید به تقیه ورود پیدا می کردند و با تقیه سعی در اسلامی کردن فضای جامعه داشتند در عصر حاضر در عراق ایت الله سیستانی بسیاری از جبهه گیری هایشان تقیه ای است که بسیار موثر بوده است امنیت تقلبی برای علما نیست اینکه هدف وسیله را توجیه می کند در مرام علما نبوده و سیره منافقین است و امنیت انقلابی مانند شهید نواب که برای تأمین مقاصد شریعت دل به دریا می زند

در تفکر حضرت امام رضوان الله تعالی علیه از هر کدام از این موارد به جز تقلب جلوه ای وجود دارد و جمع بین این سه مرام است در کتاب صحیفه نور می خوانیم قسمت هایی که امام ورود پیدا کرده و به دولت و مجلس تذکر می دهد، از تمام این موارد یعنی اصلاح انقلابی گری و تقیه دیده می شود در بحث تقیه من چند مورد دیدم که به وزیر امور خارجه می فرمود شما در سفر به خارج بسیار تند صحبت کردید درباره امریکا که ایشان می گوید ما این نگاه را از شما آموختیم و امام در پاسخ می فرماید شما دیپلماسی هستید و باید به گونه ای دیگر صحبت کنید این ها حکایت دارد که در بحث مدیریت سیاسی تنها موردی که بُعد سیاسی اجتماعی اسلام به میدان آمد در انقلاب اسلامی و توسط امام بود؛ جمع بین این سه شاخصه در مدیریت فقه و فقیه و حاکم شرع بر جامعه برگرفته از بسیاری از آیات و روایات و سیره معصومین است

نکته ای که در فرهنگ و سیره و تفکر امام وجود دارد اینست که حفظ اسلام و نظام جمهوری اسلامی را اوجب واجبات می داند و می گوید اگر اسلام و نظام باقی بماند ناموس و مال مردم باقی می ماند و فضای عقل و تفکر مهیا می گردد زیرا باعث می شود جامعه اهل نماز و اهل به معروف و ناموس گرایی باشد یعنی قله نگاه را وقتی تحکیم کنیم آن چه بشر در زندگی خانوادگی و اجتماعی نیاز دارد تأمین می گردد.