درس خارج فقه آیت الله مکارم

کتاب الحج

94/01/17

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: وجوب رعایت ترتیب در رمی جمرات
بحث در مسأله ی چهارم از مسائل مربوط به رمی جمرات است. امام قدس سره در این مسأله به وجوب ترتیب بین رمی جمرات اشاره کرده می فرماید:
مسألة 4 - (فرع اول:) يجب الترتيب بأن يبتدئ بالجمرة الأولى ثم الوسطى ثم العقبة، (فرع دوم:) فإن خالف ولو عن غير عمد تجب الإعادة حتى يحصل الترتيب. [1]
واجب است ترتیب در رمی جمار رعایت شود به این گونه که ابتدائا باید جمره ی اولی که به منی نزدیک تر است رمی کرد و بعد جمره ی وسطی و بعد جمره ی عقبی را که از همه به منی دورتر می باشد و به از همه به مکه نزدیک تر است.
اگر کسی ترتیب را رعایت نکند حتی اگر جهلا و سهوا باشد واجب است اعاده کرده و ترتیب را رعایت نماید.

اقوال علماء: هر دو فرع موجود در مسأله اجماعی است.
شیخ طوسی در خلاف می فرماید: الترتيب واجب في رمي الجمار بلا خلاف، ويرمي التي هي إلى منى أقرب، ويختم بالتي هي إلى مكة أقرب... كل ذلك لا خلاف فيه[2]
علامه در منتهی می فرماید: و الترتیب بین الجمرات واجب فی الرمی ذهب الیه علمائنا و به قال مالک و الشافعی و احمد و قال الحسن البصری و عطاء لا یجب الترتیب و هو قول ابی حنیفة.[3]
صاحب جواهر می فرماید: ويجب هنا زيادة على ما تضمنه شروط الرمي الترتيب، يبدأ بالأولى ثم الوسطى ثم جمرة العقبة) بلا خلاف أجده فيه بل الاجماع بقسميه عليه بل المحكي منه صريحا وظاهرا مستفيض كالنصوص.[4]

دلیل مسأله:
اقتضای اصل: اصل اقتضای عدم وجوب تکلیف را دارد زیرا وجوب تکلیف کلفت زائده ای است که اصل برائت آن را بر می دارد. البته روایات کثیره ای بر خلاف این اصل دلالت می کند در نتیجه نوبت به اجرای اصل نمی رسد.
دلالت روایات: این روایات صحبتی از وجوب ترتیب نمی کند بلکه اصل وجوب ترتیب را مسلم فرض کرده صرفا بیان می کند که اگر کسی ترتیب را رعایت نکند باید برگردد و رمی را اعاده نماید. این روایات در وسائل الشیعه در باب 5 از ابواب عود به منی ذکر شده است. این باب حاوی چهار روایت است که همه به بحث ما دلالت دارد:
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ الرَّجُلُ يَرْمِي الْجِمَارَ مَنْكُوسَةً (از آخر به اول رمی کرد یعنی از جمره ی عقبه شروع کرد.) قَالَ يُعِيدُهَا عَلَى الْوُسْطَى وَ جَمْرَةِ الْعَقَبَةِ[5]
این روایت صحیحه است.
کلمه ی يُعِيدُهَا دلالت بر وجوب اعاده دارد.
اینکه امام علیه السلام دستور نمی دهد که باید هر سه اعاده کرد به این دلیل است رمی جمره ی وسطی و عقبه باطل محسوب می شود و رمی جمره ی اولی اول محسوب می شود و باید بعد از آن دومی و سومی را تکرار کند.

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ ابْنِ رِئَابٍ عَنْ‏ مِسْمَعٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي رَجُلٍ نَسِيَ رَمْيَ الْجِمَارِ يَوْمَ الثَّانِي (به قرینه ی عبارت بعدی یعنی فرد، ترتیب را در رمی فراموش کرد.) فَبَدَأَ بِجَمْرَةِ الْعَقَبَةِ ثُمَّ الْوُسْطَى ثُمَّ الْأُولَى يُؤَخِّرُ مَا رَمَى بِمَا رَمَى (آن آخری که جمره ی اولی باشد صحیح است) فَيَرْمِي الْوُسْطَى ثُمَّ جَمْرَةَ الْعَقَبَةِ.[6]
سابقا گفتیم که مسمع بن عبد الملک ثقه است. در سند روایت سهل بن زیاد است که محل بحث است ولی در ردیف او فرد دیگری که ثقه است وجود دارد. در نتیجه روایت مزبور صحیحه است.

عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ وَ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ جَمِيعاً عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي رَجُلٍ رَمَى الْجِمَارَ مَنْكُوسَةً (یعنی ترتیب را رعایت نکرد) فَقَالَ يُعِيدُ عَلَى الْوُسْطَى وَ جَمْرَةِ الْعَقَبَةِ[7]

علی بن ابراهیم عَنْ أَبِيهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ قُلْتُ الرَّجُلُ يَنْكُسُ فِي رَمْيِ الْجِمَارِ فَيَبْدَأُ بِجَمْرَةِ الْعَقَبَةِ ثُمَّ الْوُسْطَى ثُمَّ الْعُظْمَى (نام دیگر جمره ی عقبه است که نشان می دهد بزرگتر بوده است.) قَالَ يَعُودُ فَيَرْمِي الْوُسْطَى ثُمَّ يَرْمِي جَمْرَةَ الْعَقَبَةِ وَ إِنْ كَانَ مِنَ الْغَدِ.[8]
ذیل این روایت یک اضافه دارد و آن اینکه اگر آن روز نتوانست و یا متوجه نشد روز بعد باید قضا کند یعنی جمره ی دوم و سوم را فردا رمی کند.

یک حدیث دیگر نیز وجود دارد که صاحب جواهر نقل کرده است و بیشتر به آن اعتناء دارد ولی به نظر ما استدلال به آن مشکل دارد:
وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ وَ ابْدَأْ بِالْجَمْرَةِ الْأُولَى فَارْمِهَا عَنْ يَسَارِهَا مِنْ بَطْنِ الْمَسِيلِ (وادی سیل گاه بوده که امروزه اثری از آن نیست.) وَ قُلْ كَمَا قُلْتَ يَوْمَ النَّحْرِ (همان دعاهایی که روز عید هنگام رمی جمره ی عقبه خواندید در اینجا نیز تکرار کن) ثُمَّ قُمْ عَنْ يَسَارِ الطَّرِيقِ (طرف چپ جاده برو) فَاسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ احْمَدِ اللَّهَ وَ أَثْنِ عَلَيْهِ وَ صَلِّ عَلَى النَّبِيِّ وَ آلِهِ ثُمَّ تَقْدَمُ قَلِيلًا (چند قدم حرکت کن) فَتَدْعُو وَ تَسْأَلُهُ أَنْ يَتَقَبَّلَ مِنْكَ ثُمَّ تَقْدَمُ أَيْضاً ثُمَّ افْعَلْ ذَلِكَ عِنْدَ الثَّانِيَةِ وَ اصْنَعْ كَمَا صَنَعْتَ بِالْأُولَى وَ تَقِفُ وَ تَدْعُو اللَّهَ كَمَا دَعَوْتَ ثُمَّ تَمْضِي إِلَى الثَّالِثَةِ وَ عَلَيْكَ السَّكِينَةَ وَ الْوَقَارَ فَارْمِ وَ لَا تَقِفْ عِنْدَهَا (و نباید نزد جمره ی سوم ایستاد بلکه باید سریع رمی کرد و از آن جدا شد. حتی در روایاتی است که معصوم ندا داد که بعد از رمی جمره ی آخر حرکت کنند و نایستند شاید به سبب ازدحام و مانعی مانند آن بوده باشد.).[9]
شاید علت اینکه صاحب جواهر به سراغ این روایت رفته است این است که در صدر این روایت تصریح شده است که باید رمی را از جمره ی اولی آغاز کرد. بر خلاف روایات قبلی که فقط حکم اعاده در صورت عدم رعایت ترتیب را متذکر می شد.
با این حال، این حدیث مملو از مستحبات است در نتیجه تکیه کردن بر وجوب در آن مشکل می باشد مخصوصا که مستحبات در این روایت غلبه دارد. بلکه اگر واجبات و مستحبات در آن هر دو زیاد ذکر می شد می توانست به آن تکیه کرد.

به هر حال این روایات معارض ندارد و مشکلی در عمل به آن نیست. این روایات هم اصل وجوب ترتیب و هم وجوب اعاده در صورت عدم رعایت ترتیب (چه نسیانا باشد و چه جهلا و یا غیر آن) را ذکر کرده است. این مسأله نه روایت مخالف دارد و نه قول مخالف. سیره ی عملیه ی حجاج نیز بر رعایت ترتیب است و حتی نامگذاری جمره ی اولی و وسطی و عقبه به سبب همین است که باید اول اولی را رمی کرد و بعد وسطی و بعد عقبه را. حتی اکثر اهل سنت نیز با این قول همراه هستند.

امام قدس سره در مسأله ی پنجم به این نکته می پردازد که رعایت ترتیب در انداختن چهار سنگ به جمره است یعنی فقط باید در انداختن چهار سنگ به هر جمره ترتیب را رعایت کرد بنا بر این اگر کسی به جمره ی اولی چهار سنگ بزند و بعد به سراغ جمره ی وسطی برود و چهار سنگ بزند و بعد بر گردد و سه سنگ باقیمانده به جمره ی اولی را پرت کند اشکالی ندارد.
امام قدس سره در این مسأله می فرماید:
مسألة 5 -  لو رمى الجمرة الأولى بأربع حصيات ثم رمى الوسطى بأربع ثم اشتغل بالعقبة صح، وعليه إتمام الجميع بأي نحو شاء، (و باید نواقص را به هر شکلی که خواست تکمیل کند.) لكن الأحوط (استحبابا) لمن فعل ذلك عمدا الإعادة، وكذا جاز رمي المتقدمة بأربع (اولی یا اولی و دومی را چهار تا بزند) ثم إتيان المتأخرة، (دومی را هفت تا رمی کند.) فلا يجب التقديم بجميع الحصيات (بنا بر این لازم نیست ترتیب را در هر هفت سنگریزه رعایت کند.).[10]




[1] تحریر الوسیلة، امام خمینی، ج1، ص456.
[2] الخلاف، شیخ طوسی، ج2، ص351، مسأله177.
[3] منتهی، علامه حلی، ج11، ص388.
[4] جواهر الکلام، محمد حسن جواهری، ج20، ص16.
[5] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص265، باب5، باب العود الی منی، شماره19158، ح1، ط آل البیت.
[6] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص265، باب5، باب العود الی منی، شماره19159، ح2، ط آل البیت.
[7] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص266، باب5، باب العود الی منی، شماره19160، ح3، ط آل البیت.
[8] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص266، باب5، باب العود الی منی، شماره19161، ح4، ط آل البیت.
[9] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص65، رمی جمرة العقبة، باب10، شماره18597، ح2، ط آل البیت.
[10] تحریر الوسیلة، امام خمینی، ج1، ص456.