درس خارج فقه آیت الله مکارم

کتاب الحج

93/12/27

بسم الله الرحمن الرحیم

بحث اخلاقی:
امام حسن عسکری علیه السلام می فرماید: لَا يَشْغَلْكَ رِزْقٌ مَضْمُونٌ عَنْ عَمَلٍ مَفْرُوضٍ[1]
یعنی رزقی که خداوند برای تو ضمانت کرده و به تو می رسد نباید مانع از اعمال واجبه ی تو شود. البته خلاصه ی معنای این روایت این است که به خاطر دنیا نباید آخرت را رها کرد.
مخفی نماند که معنای رزق مضمون این نیست که فرد در خانه بنشیند و منتظر روزی خود بنشیند. این کار در روایات نفی شده است. انسان نباید تلاش را رها کند و در روایت آمده است که اگر کسی در خانه بنشیند و دعا کند که روزی اش برسد، دعای او مستجاب نمی شود. با این حال امام علیه السلام می فرماید: این روزی با تلاش و سعی به انسان خواهد رسید و نباید مانع شود که فرد از توجه به آخرت و خودسازی دور شود.
مشابه این روایت در روایت دیگری آمده است که هر انسان مؤمنی باید ساعات شبانه روزی خود را به سه ساعت تقسیم کند یک بخش برای ترمیم و به دست آوردن معاش باشد و یک بخش را برای مناجات به خداوند و خودسازی و دعا و تهذیب نفس بگذارند و یک بخش را برای استراحت و سرگرمی سالم صرف نماید:
لِلْمُؤْمِنِ ثَلَاثُ سَاعَاتٍ فَسَاعَةٌ يُنَاجِي فِيهَا رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ يَرُمُّ مَعَاشَهُ وَ سَاعَةٌ يُخَلِّي بَيْنَ نَفْسِهِ وَ بَيْنَ لَذَّتِهَا فِيمَا يَحِلُّ وَ يَجْمُلُ[2]
حتی در بعضی از روایات آمده است که این بخش اخیر که انسان به لذات مشروع می پردازد کمک می کند که دو بخش دیگر نیز ترک نشود.
کسانی که اختلاس های میلیاردی می کنند به دستور فوق از امام علیه السلام توجه نکرده اند و مبالغی را به دست آورده اند که حتی توان خرج کردن آن را نیز ندارند. چنین کسانی افراد حریصی هستند که خداوند، معاد و عمل مفروض را فراموش کرده اند و در دنیا هم گرفتار بی آبرویی و سایر مشکلات عدیده می شوند. چنین اموالی نه آسان به دست می آید (زیرا برای به دست آوردن آن باید حلال و حرام را با هم آمیخت و کلی وقت و انرژی صرف کند.) نه نگاه داشتن آن در جایی امن آسان است و نه می توان آن را به راحتی خرج کرد.

موضوع: مسائلی در مورد احکام اختصاصی مکه
مرحوم محقق در شرایع در مورد مباحث مربوط به العود الی منی به پنج مسأله ی اساسی که قابل ملاحظه است اشاره می کند.
مسأله ی اولی: من احدث ما یوجب حدا او تعزیرا او قصاصا و لجأ الی الحرم ضیق علیه فی المطعم و المشرب حتى يخرج (آب و خوراک را بر او تنگ می گیرند تا خارج شود.) و لو أحدث في الحرم (ولی اگر در حرم جنایتی را مرتکب شود) قوبل بما تقتضيه جنايته فيه (در همان حرم به مقتضای جنایت، با او برخورد می کنند.)[3]

ظاهرا در این مسأله خلافی نیست که اگر کسی در خارج از حرم مرتکب جنایت شود و بعد به حرم پناهنده شود بر او سخت می گیرند تا خارج شود. مثلا آب و غذا را در اختیارش نگذارند و یا اگر به بازار می رود با او خرید و فروش نکنند. البته نباید به گونه ای باشد که از گرسنگی و تشنگی بمیرد بلکه فقط در فشار باشد تا مجبور به خارج شدن شود. به هر حال اجازه ندارند که او را در حرم دستگیر کنند.

دلالت آیه ی قرآن:
خداوند در مورد امنیت در فرض اول در سوره ی آل عمران می فرماید: ﴿وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً[4] یعنی کسی که وارد حرم شود در امنیت است.
اما در مورد عدم امنیت در صورت دوم به این آیه تمسک شده است: ﴿فَمَنِ اعْتَدى‏ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدى‏ عَلَيْكُمْ[5] در روایات نیز به این آیه در این مورد استدلال شده است.
آیه دیگری نیز وجود دارد که به آن استدلال نشده است: ﴿وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ حَتَّى يُقاتِلُوكُمْ فيه‏﴾[6]
وقتی اگر در مسجد الحرام با انسان جنگ کنند انسان می تواند با آنها جنگ کند به طریق اولی اجرای حدود نیز همین گونه است و اگر کسی در داخل حرم مرتکب جنایت شد می توانند او را دستگیر کنند.

دلالت روایات: در وسائل الشیعه در ابواب طواف باب 14 این روایات ذکر شده است.

المسألة الثانیة: المسألة الثانية المشهور أنه يكره أن يمنع أحد الحاج و المعتمرين من سكنى دور مكة، و قيل یحرم.[7]
یعنی مکروه است که ساکنین مکه وقتی حجاج و عمره گزاران به آنجا می روند آنها را از سکونت در خانه های خود منع کنند. بعضی نیز قائل به حرمت آن شده اند.
حتی در روایات است که حجاج و معتمرین در صحن خانه های ساکنین مکه بساط خود را پهن کنند.

دلالت روایات: این روایات در وسائل الشیعه در باب 32 از ابواب مقدمات طواف ذکر شده است. علت آن این است که خانه های مکه در زمان رسول خدا (ص) و خلفاء نخستین بدون در بود و حجاج می توانست به راحتی وارد شده و در آن ساکن شوند. اولین کسی که برای خانه اش درب تهیه کرد معاویه بود. به همین دلیل در این روایات مکرر عنوان (لَيْسَ يَنْبَغِي لِأَهْلِ مَكَّةَ أَنْ يَجْعَلُوا عَلَى دُورِهِمْ أَبْوَابا)[8] آمده است یعنی سزاوار نیست که اهل مکه برای خانه های خود درب احداث کنند. البته عبارت (لیس ینبغی) ظهور در حرمت ندارد بلکه کراهت را می رساندو یا استحباب استقبال از زائرین.
امروزه این دستور را اگر با هتل های گران قیمت مکه مقایسه کنیم تفاوت این وضعیت را با دستور صدر اسلام متوجه می شویم. امروزه بعضی از این هتل ها هزینه ی یک سال خود را در ایام حج دریافت می کنند.

به آیه ی قرآن نیز تمسک کرده اند:﴿سُبْحانَ الَّذي أَسْرى‏ بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى‏﴾[9]
می دانیم رسول خدا (ص) از مسجد الحرام به معراج نرفت بلکه از خانه ی ام هانی به معراج رفت با این حال قرآن می گوید که از مسجد الحرام به معراج رفته است و این نشان می دهد که کل مکه مسجد الحرام است. بنا بر این خانه های آن ملک اشخاص نمی شود و همه در آن سهیم هستند.
البته این استدلال مورد قبول نیست زیرا اجماع بر این است که احکام مسجد در تمام مکه اجرا نمی شود. مثلا کسی نگفته است که اگر جایی از مکه نجس شود باید آن را سریع آب کشید و یا اینکه جنب نمی تواند وارد مکه شود.


آیه ی دوم: ﴿وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذي جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ سَواءً الْعاكِفُ فيهِ وَ الْبادِ[10]
یعنی ساکنین مکه و بادیه نشینان در مکه مساوی هستند. البته صدر این آیه که می گوید مسجد الحرام این حکم را دارد با این استدلال هماهنگ نیست. (مگر اینکه بگوییم مسجد الحرم تمام مکه است.)
بنا بر این از قرآن نمی توان بر این مسأله استدلال کرد. روایات هم بجز استحباب دلالت بیشتری ندارد.

المسألة الثانیة: المسألة الثالثة يحرم أن يرفع أحد بناء فوق الكعبة[11]
یعنی حرام است کسی بنایی مرتفع تر از بناء کعبه بسازد.
دلیل اول: این کار نوعی اهانت برای کعبه و مسجد الحرام محسوب می شود.
دلیل دوم: دلالت صحیحه ی محمد بن مسلم
مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعَلَاءِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ وَ لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ أَنْ يَرْفَعَ بِنَاءً فَوْقَ الْكَعْبَةِ[12]
البته دلالت این روایات بر حرمت واضح نیست ولی دلیل اول در بعضی موارد وجود دارد. احداث برجهایی که مسجد الحرام در کنار آن حقیر و کوچک شده است موجب شده که عظمت و ابهت مسجد الحرام از بین رفته باشد.
کعبه و مسجد الحرام در گودالی احداث شده است و اطراف آن کوههایی وجود دارد که موجب می شود هر خانه ای در آن احداث شود از کعبه بالاتر باشد. به همین دلیل می گوییم که این مقدار اشکال ندارد بلکه ارتفاع دیوار خانه ها نباید از ارتفاع کعبه بالاتر باشد نه اینکه سقف خانه ها از سقف کعبه بالاتر نباشد.

المسألة الرابعة: المسألة الرابعة لا تحل تملك لقطة الحرم قليلة كانت أو كثيرة، و تعرف سنة، ثم إن شاء تصدق بها و لا ضمان عليه، و إن شاء جعلها في يده أمانة[13]
یعنی لقطه ی حرم حرام است مورد تملک قرار گیرد. در غیر حرم اگر انسان گمشده ای را پیدا کند اگر کم باشد می تواند تملک کند و اگر زیاد باشد یک سال باید دنبال صاحبش بگردد و اگر پیدا نشد می تواند تملک کند و یا از طرف صاحب اصلی تملک کند.
با این حال در مورد لقطه ی حرم چه کم باشد و چه زیاد نمی توان آن را مالک شد و یک سال می توان دنبال صاحبش گشت و بعد مبلغ آن را صدقه داد ولی هر مقدار که بگذرد انسان نمی تواند مالک آن شود و هرقدر در دستش بماند امانت است.
شارع مقدس با این حکم خواسته است که گمشده های در محیط حرم تملک نشود شاید صاحبش روزی به آن دست یابد.


المسألة الخامسة: المسألة الخامسة إذا ترك الناس زيارة النبي (صلى الله عليه و آله) أجبروا عليها[14]
یعنی اگر مردم زیارت رسول خدا (ص) را ترک کنند و اطراف مزار حضرت خلوت شود، آنها را باید مجبور به زیارت کرد.
دلالت روایت:
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ بَابَوَيْهِ بِأَسَانِيدِهِ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ وَ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ وَ غَيْرِهِمْ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَوْ أَنَّ النَّاسَ تَرَكُوا الْحَجَّ لَكَانَ عَلَى الْوَالِي أَنْ يُجْبِرَهُمْ عَلَى ذَلِكَ وَ عَلَى الْمُقَامِ عِنْدَهُ وَ لَوْ تَرَكُوا زِيَارَةَ النَّبِيِّ ص لَكَانَ عَلَى الْوَالِي أَنْ يُجْبِرَهُمْ عَلَى ذَلِكَ وَ عَلَى الْمُقَامِ عِنْدَهُ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ أَمْوَالٌ أَنْفَقَ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْتِ مَالِ الْمُسْلِمِينَ[15]
امام علیه السلام ابتدا صورت ترک حج را مطرح می کند که والی مسلمین باید آنها را وادار به زیارت خانه ی خدا کند و اینکه یک عده در مکه باشند و سکونت گزینند و حافظ آن باشند.
سپس امام علیه السلام صورت ترک زیارت رسول خدا (ص) را مطرح می کند که والی مسلمین باید عده ای را مجبور کند که به زیارت آن بروند و در مدینه ساکن باشند تا از آن محافظت کنند. حتی اگر افراد برای زیارت این امکنه پول ندارند باید از بیت المال هزینه ی آنها پرداخت شود.




[1] بحار الانوار، علامه مجلسی، ج78، ص374، ط بیروت.
[2] نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره 390.
[3] جواهر الکلام، محمد حسن جواهری، ج20، ص46.
[4] آل عمران/سوره3، آیه97.
[5] بقره/سوره2، آیه194.
[6] بقره/سوره2، آیه191.
[7] جواهر الکلام، محمد حسن جواهری، ج20، ص48.
[8] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج13، ص269، ابواب مقدمات طواف، باب32، شماره17720، ح5، ط آل البیت.
[9] اسراء/سوره17، آیه1.
[10] حج/سوره22، آیه25.
[11] جواهر الکلام، محمد حسن جواهری، ج20، ص50.
[12] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج13، ص235، ابواب مقدمات طواف، باب17، شماره17633، ح1، ط آل البیت.
[13] جواهر الکلام، محمد حسن جواهری، ج20، ص51.
[14] جواهر الکلام، محمد حسن جواهری، ج20، ص51.
[15] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج11، ص24، ابواب وجوب الحج، باب5، شماره14149، ح2، ط آل البیت.