موضوع: تخییر
صروره بین حلق و تقصیر
بحث در مسأله ی حلق
و تقصیر از احکام حج است. گفتیم اصل تقصیر یا حلق واجب
است و فرد بین آنها مخیّر است. از این حکم چند نفر استثناء شده
اند و بر آنها حلق یا تقصیر کردن متعین می باشد.
در سابق گفتیم که
از شیخ طوسی و شیخ مفید نقل شده است که حلق و تقصیر
را مستحب می دانستند. بعضی در کتب این دو بزرگوار بررسی
هایی انجام داده اند که از آن مشخص می شود که آنها قائل به عدم
وجوب نبوده اند. آنچه به آنها نسبت داده شده است در مورد مسأله ی تخییر
بین حلق و تقصیر بوده است.
به هر حال، اولین
استثناء مربوط به مرأة بود که حتما می بایست تقصیر می کرد
و دومین استثناء مربوط به صروره بود (کسی که اولین حج خود را
انجام می دهد) که مشهور در میان متأخرین تخییر
بین حلق و تقصیر بود و مشهور در میان قدماء تعین حلق بوده
است.
گفتیم سرچشمه
ی این اختلاف در اقوال وجود روایات مختلفه است. در میان
این روایات بعضی صحیح و بعضی غیر صحیح
است از این رو احتیاج به بررسی اسناد آنها نداریم
زیرا هم متضافر است و هم حاوی اسناد صحیحه می باشد.
روایات
داله بر وجوب حلق بر صروره:
قدماء عقیده بر تعین حلق داشته اند:
مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ
عَنْ سُوَيْدٍ الْقَلَّاءِ عَنْ أَبِي سَعْدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ
يَجِبُ الْحَلْقُ عَلَى ثَلَاثَةِ نَفَرٍ رَجُلٍ لَبَّدَ (کسی
که سرش را با مواد چسبنده ای آغشته کرده است)
وَ
رَجُلٍ حَجَّ بَدْءاً (یعنی کسی که اولین حج را به
جا می آورد.)
لَمْ يَحُجَّ قَبْلَهَا وَ رَجُلٍ
عَقَصَ رَأْسَهُ (کسی که موهایش را بافته است. این ماده
به معنای کسی که موهایش فرفری است نمی باشد
زیرا روایت از کسی سخن می گوید که مویش را
چنین کرده است نه اینکه مویش از اول چنین بوده باشد.)
.[1]
عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ
عَنْ مُصَدِّقِ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ
اللَّهِ ع قَالَ
سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ بِرَأْسِهِ قُرُوحٌ
لَا يَقْدِرُ عَلَى الْحَلْقِ قَالَ إِنْ كَانَ قَدْ حَجَّ قَبْلَهَا فَلْيَجُزَّ
شَعْرَهُ (باید تقصیر کند. در بعضی از نسخ
فلینتجر آمده است که از ماده ی نجر است و
مانند نجاری است که در اصل به معنای تراشیدن است که گاه چوب را
می تراشند و گاه سر کسی را.)
وَ إِنْ كَانَ
لَمْ يَحُجَّ فَلَا بُدَّ لَهُ مِنَ الْحَلْقِ الْحَدِيثَ
[2] دلالت این
روایت بر وجوب حلق، قوی است زیرا حتی در صورت وجود قروح
هم حکم به لزوم حلق می کند.
أَحْمَدَ بْنِ
مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع
قَالَ عَلَى الصَّرُورَةِ أَنْ يَحْلِقَ رَأْسَهُ وَ لَا
يُقَصِّرَ إِنَّمَا التَّقْصِيرُ لِمَنْ قَدْ حَجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ.[3]
أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ
عَنْ بَكْرِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ
لَيْسَ لِلصَّرُورَةِ أَنْ يُقَصِّرَ وَ عَلَيْهِ أَنْ
يَحْلِقَ[4] مُحَمَّدِ بْنِ
أَحْمَدَ السِّنَانِيِّ وَ عَلِيِّ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ مُوسَى الدَّقَّاقِ عَنْ
أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا الْقَطَّانِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ
اللَّهِ بْنِ حَبِيبٍ عَنْ تَمِيمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي
الْحَسَنِ الْعَبْدِيِّ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ مِهْرَانَ فِي حَدِيثٍ
أَنَّهُ قَالَ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع كَيْفَ صَارَ
الْحَلْقُ عَلَى الصَّرُورَةِ وَاجِباً دُونَ مَنْ قَدْ حَجَّ قَالَ لِيَصِيرَ
بِذَلِكَ مُوسَماً بِسِمَةِ الْآمِنِينَ أَ لَا تَسْمَعُ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ
جَلَّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنِينَ
مُحَلِّقِينَ رُؤُسَكُمْ وَ مُقَصِّرِينَ لا تَخافُونَ
[5]این روایت
نشان می دهد که گویا وجوب حلق بر صروره نزد سائل مسلم بوده است و از
تعلیل آن سؤال میکند.
امام علیه السلام
در سؤال می فرماید: برای اینکه علامت آمنین داشته
باشد. کأنه کسی که در امن و امان است باید سرش را بتراشد. کسی
که در امن و امان نباشد سرش را نمی تراشد زیرا اگر دچار دعوا و
درگیری شود و چیزی به سرش بخورد، مجروح می شود. از
این رو با سر تراشیده به جنگ رفتن خطرناک بوده است.
اشکال نشود که یک سری
از این آیات و روایات مربوط به عمره ی مفرده است و چرا در
باب حج به آن استدلال می شود.
جواب این است که
باب عمره ی مفرده با حج تفاوتی نمی کند مخصوصا که در
روایت فوق سائل از حج سؤال می کند ولی امام علیه السلام
به آیه ی شریفه که مربوط به عمره ی مفرده است جواب
می دهد. این نشان می دهد که حکم عمره ی مفرده در مسأله
ی حلق و تقصیر با حج یکی است. (در عمره ی مفرده هم
می توان تقصیر کرد و هم حلق هرچند در عمره ی تمتع حتما
باید تقصیر کنند تا مو به مقدار کافی برای حج باقی
بماند.)
اما
روایاتی که دلالت بر تخییر دارد:
مُحَمَّدُ بْنُ
الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ
عَنْ مُعَاوِيَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ
يَنْبَغِي
لِلصَّرُورَةِ أَنْ يَحْلِقَ وَ إِنْ كَانَ قَدْ حَجَّ فَإِنْ شَاءَ قَصَّرَ وَ
إِنْ شَاءَ حَلَقَ ...[6]
این روایت
صحیحه است.
گفته شده است که
يَنْبَغِي هرچند در وجوب استعمال می شود
ولی بیشتری ظهور آن در استحباب است. فتوای مشهور که قائل
به تخییر بین حلق و تقصیر شده اند و با این حال حلق
را افضل می دانند بر اساس همین روایت است.
مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ
عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع
قَالَ
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص يَوْمَ الْحُدَيْبِيَةِ
اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُحَلِّقِينَ مَرَّتَيْنِ قِيلَ وَ لِلْمُقَصِّرِينَ يَا
رَسُولَ اللَّهِ قَالَ وَ لِلْمُقَصِّرِينَ.[7] رسول خدا (ص)
برای تقصیر کنندگان یک بار و برای حلق کنندگان دو بار
استغفار کرد. با توجه به اینکه غالب مسلمانان برای اولین بار
بود که در سال بعد از حدیبیه به زیارت خانه ی خدا
می رفتند زیرا در سال های قبل به سبب اختلاف با مشرکان اجازه
ی رفتن به مکه را نداشتند و در سال حدیبیه بود که قرارداد بستند
که در سال بعد بتوانند به مکه بروند. بنا بر این همه یا اکثر آنها
صروره بودند.
نکته ی دیگر
این است که ما گفتیم که لفظ (واد) آیه ی شریفه
ی ﴿
لَتَدْخُلُنَّ
الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنينَ مُحَلِّقينَ رُؤُسَكُمْ وَ مُقَصِّرينَ﴾
[8] به معنای (او)
می باشد و روایت فوق نیز این نکته را تأیید
می کند.
ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ
عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ
اسْتَغْفَرَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِلْمُحَلِّقِينَ ثَلَاثَ
مَرَّاتٍ قَالَ وَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ التَّفَثِ قَالَ هُوَ
الْحَلْقُ وَ مَا كَانَ عَلَى جِلْدِ الْإِنْسَانِ.[9] این روایت
صحیحه است.
صدر روایت نشان
می دهد که رسول خدا (ص) برای محلقین سه بار استغفار کرده است.
این روایت با روایات قبلی که می گوید رسول
خدا (ص) دو بار استغفار کرده بود منافات ندارد زیرا شاید رسول خدا (ص)
چند بار این عمل را تکرار کرده باشد و در یک جا دو بار و در
جایی دیگر سه بار استغفار کرده باشد.
ذیل روایت
که مربوط به سؤال از تفث است به این گونه است که تفث به معنای کثافت
می باشد و واجب نیست که انسان بعد از قربانی هر گونه کثافت را
از خود دور کند. حال که حلق از مصادیق تفث است و تفث هم واجب نیست بنا
بر این حلق که جزء آن است نباید واجب باشد بلکه باید مستحب
باشد.
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ
بْنِ الْحُسَيْنِ قَالَ
اسْتَغْفَرَ رَسُولُ اللَّهِ ص
لِلْمُحَلِّقِينَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ لِلْمُقَصِّرِينَ مَرَّةً[10]این روایت
مرسله ی صدوق است با این حال صدوق چون این روایت را با
لفظ (قال) به رسول خدا (ص) نسبت می دهد گویا سند نزد او صحیح
بوده است.
صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى
عَنْ سَالِمِ بْنِ الْفُضَيْلِ قَالَ
قُلْتُ لِأَبِي
عَبْدِ اللَّهِ ع دَخَلْنَا بِعُمْرَةٍ (عمره ی مفرده)
نُقَصِّرُ أَوْ نَحْلِقُ فَقَالَ احْلِقْ فَإِنَّ رَسُولَ
اللَّهِ ص تَرَحَّمَ عَلَى الْمُحَلِّقِينَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ عَلَى
الْمُقَصِّرِينَ مَرَّةً وَاحِدَةً[11] صدر روایت ظهور
در تعین حلق دارد ولی ذیل آن دلالت بر استحباب دارد به همان
بیانی که در سابق گفتیم.
مُحَمَّدُ بْنُ
إِدْرِيسَ فِي آخِرِ السَّرَائِرِ نَقْلًا مِنْ نَوَادِرِ (أَحْمَدَ بْنِ
مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ الْبَزَنْطِيِّ) عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ
اللَّهِ ع قَالَ
سَمِعْتُهُ يَقُولُ مَنْ لَبَّدَ
شَعْرَهُ أَوْ عَقَصَهُ فَلَيْسَ لَهُ أَنْ يُقَصِّرَ وَ عَلَيْهِ الْحَلْقُ وَ
مَنْ لَمْ يُلَبِّدْهُ تَخَيَّرَ إِنْ شَاءَ قَصَّرَ وَ إِنْ شَاءَ حَلَقَ وَ
الْحَلْقُ أَفْضَلُ[12]
در این
روایت تصریحی به صروره نشده است ولی عنوان (
مَنْ لَمْ يُلَبِّدْهُ) یعنی هر کسی
که ملبد نیست اطلاق دارد و صروره را نیز شامل می شود در
نتیجه او بین حلق و تقصیر مخیّر است.
جمع
بندی:
روایات هر دو طائفه متعدد است ولی با این حال، شواهدی هست
مبنی بر اینکه قول متأخرین که قائل به تخییر هستند
صحیح تر است زیرا:
اولا در یک
روایت از ینبغی سخن به میان آمده بود.
ثانیا: از
تعلیلی که امام علیه السلام می فرماید: اگر
کسی سرش را بتراشد علامت آمنین را دارد استشمام می شود که
این کار مستحب است. زیرا واجب نیست که انسان علامت آمنین
داشته باشد. این یک نوع حکمتی است که با استحباب همخوانی
بیشتری دارد تا وجوب. مثلا در مورد حکمت نماز می گویند که
یکی از حکمت های آن نهی از فحشاء و منکر است و واضح است
که نهی از فحشاء و منکر واجب می باشد بنا بر این حکمت مزبور در
نماز واجب است بر خلاف حکمتی که امام علیه السلام در مورد حلق ذکر
می کند که مستحب می باشد بنا بر این از ذکر حکمت پی
می بریم که معلول آن نیز مستحب می باشد.
ثالثا: ظهور آیه
ی شریفه دلالت بر استحباب دارد.
رابعا: رسول خدا (ص) علاوه
بر محلقین برای مقصرین هم استغفار کرد. اگر واجب بود که صروره
ها حلق کنند نمی بایست حضرت برای مقصرین هم استغفار کند.
دلالت اصل: در اصول در مورد
دوران امر بین تعیین و تخییر گفته شده است که
باید تخییر را انتخاب کرد و تخییر مطابق اصل است
زیرا تعیین کلفت زائده دارد و اصل برائت می گوید که
کلفت زائده لازم نیست.
مثلا اگر شک کنیم
که در رکعات سوم و چهارم آیا باید تسبیحات اربعه را علی
التعیین بخواند یا اینکه بین حمد و تسبیحات
اربعه مخیّر است باید بگوییم که تسبیحات اربعه
علی التعیین واجب است.