موضوع: ذبح انعام ثلاثه در حج

بحث در این بود که یکی از انعام سه گانه (گوسفند، گاو و شتر) را باید در قربانی ذبح کرد.

سخن در دو آیه از سوره ی انعام بود که به ظاهر ارتباطی به مسأله ی قربانی ندارد ولی در روایت بر آن تطبیق داده شده است:

﴿ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ مِنَ الضَّأْنِ اثْنَيْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَيْنِ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَيَيْنِ نَبِّئُوني‌ بِعِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صادِقينَ﴾[1]

﴿وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَيْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَيْنِ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَيَيْنِ ﴾[2]

گفتیم این دو آیه اشاره به حلال و حرامی بوده است که افراد در دوران جاهلیت اعمال می کردند

شاهد بر این مدعی آیه ی بعد است که خداوند بعد به رسول خدا (ص) می فرماید که به مردم بگوید: ﴿قُلْ لا أَجِدُ في‌ ما أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّماً عَلى‌ طاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلاَّ أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَماً مَسْفُوحاً أَوْ لَحْمَ خِنزيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَإِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَحيمٌ﴾[3]

با این وجود، در دو روایت این آیات بر مسأله ی قربانی در حج تطبیق داده شده است:

عَنْ علی بن ابراهیم عَنْ أَبِيهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ السُّلَمِيِّ عَنْ دَاوُدَ الرَّقِّيِّ قَالَ سَأَلَنِي بَعْضُ الْخَوَارِجِ عَنْ هَذِهِ الْآيَةِ ﴿مِنَ الضَّأْنِ اثْنَيْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَيْنِ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَيَيْنِ وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَيْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَيْنِ﴾ مَا الَّذِي أَحَلَّ اللَّهُ مِنْ ذَلِكَ وَ مَا الَّذِي حَرَّمَ (که مراد از این آیه چیست و خداوند چه چیز را حلال و چه چیز را حرام کرده است.) فَلَمْ يَكُنْ عِنْدِي فِيهِ شَيْ‌ءٌ (من نتوانستم جواب ایشان را بدهم) فَدَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع وَ أَنَا حَاجٌّ (در حالی که مشغول حج بودم) فَأَخْبَرْتُهُ بِمَا كَانَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَلَّ فِي الْأُضْحِيَّةِ بِمِنًى الضَّأْنَ وَ الْمَعْزَ الْأَهْلِيَّةَ (گوسفند و بز اهلی) وَ حَرَّمَ أَنْ يُضَحَّى بِالْجَبَلِيَّةِ (نه گوسفند و بز وحشی را) وَ أَمَّا قَوْلُهُ وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَيْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَيْنِ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَحَلَّ فِي الْأُضْحِيَّةِ الْإِبِلَ الْعِرَابَ (شتر عربی) وَ حَرَّمَ فِيهَا الْبَخَاتِيَّ (شتر غیر عربی و در قاموس آمده است: العرب الخراسانی) وَ أَحَلَ‌ الْبَقَرَ الْأَهْلِيَّةَ أَنْ يُضَحَّى بِهَا وَ حَرَّمَ الْجَبَلِيَّةَ فَانْصَرَفْتُ إِلَى الرَّجُلِ فَأَخْبَرْتُهُ بِهَذَا الْجَوَابِ فَقَالَ هَذَا شَيْ‌ءٌ حَمَلَتْهُ الْإِبِلُ مِنَ الْحِجَاز (این کلام تو سوغاتی حجاز است یعنی از طرف خودت آن را نگفتی)[4]
در سند این روایت شخصی به نام سلمی وجود دارد که در رجال نامی از او برده نشده است. از این رو سند مجهول است.

در تفسیر عیاشی نیز همین معنا از صفان جمال نقل شده است. البته تفسیر عیاشی حاوی روایات مرسله است:

الْعَيَّاشِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ كَانَ مَتْجَرِي إِلَى مِصْرَ وَ كَانَ لِي بِهَا صَدِيقٌ مِنَ الْخَوَارِجِ فَأَتَانِي فِي وَقْتِ خُرُوجِي إِلَى الْحَجِّ فَقَالَ لِي هَلْ سَمِعْتَ شَيْئاً مِنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ مِنَ الضَّأْنِ اثْنَيْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَيْنِ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَيَيْنِ. وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَيْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَيْنِ أَيّاً أَحَلَّ وَ أَيّاً حَرَّمَ قُلْتُ مَا سَمِعْتُ مِنْهُ فِي هَذَا شَيْئاً فَقَالَ لِي أَنْتَ عَلَى الْخُرُوجِ فَأُحِبُّ أَنْ تَسْأَلَهُ عَنْ ذَلِكَ قَالَ فَحَجَجْتُ فَدَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَسَأَلْتُهُ عَنْ مَسْأَلَةِ الْخَارِجِيِّ فَقَالَ حَرَّمَ مِنَ الضَّأْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ الْجَبَلِيَّةَ وَ أَحَلَّ الْأَهْلِيَّةَ وَ حَرَّمَ مِنَ الْبَقَرِ الْجَبَلِيَّةَ وَ مِنَ الْإِبِلِ الْبَخَاتِيَّ يَعْنِي فِي الْأَضَاحِيِّ قَالَ فَلَمَّا انْصَرَفْتُ أَخْبَرْتُهُ فَقَالَ أَمَا إِنَّهُ لَوْ لَا مَا أَهْرَاقَ أَبُوهُ مِنَ الدِّمَاءِ مَا اتَّخَذْتُ إِمَاماً غَيْرَهُ. (یعنی اگر نبود که پدرش خون هایی را ریخته است من بجز او امام دیگری را قبول نمی کردم. البته به نظر می آید که صحیح در این روایت: اراق ابوه بوده باشد زیرا اهراق مصدر است و بعد از آن باید ابیه می بود.)[5]
به هر حال می گوییم: شکی نیست که ظاهر آیه مربوط به حلال و حرام در زمان جاهلیت و انکار آنها است. از این رو این دو روایت باید حمل بر باطن آیه شود زیرا آیه از مذکر و مونت سخن می گوید و سخنی در آن از اهلی و غیر اهلی نیست. ثانیا در آیه سخن از این است که چرا اینها را حرام می کنید و حال آنکه حلال است ولی در روایت به آن اشاره نشده است مضافا بر اینکه روایت می گوید که ذبح شتر بخاتی در حج اشکال دارد و حال آنکه ذبح آن اشکال ندارد.

دلالت روایات:

عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي الْمُتَمَتِّعِ قَالَ وَ عَلَيْهِ الْهَدْيُ قُلْتُ وَ مَا الْهَدْيُ فَقَالَ أَفْضَلُهُ بَدَنَةٌ وَ أَوْسَطُهُ بَقَرَةٌ وَ آخِرُهُ شَاةٌ[6]
این روایت صحیحه است.

اینکه امام علیه السلام در مقام بود و غیر از این موارد را بیان نکرده است این علامت آن است که ذبح، منحصر به این موارد است.

مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ الْعَيَّاشِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ‌ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ قَالَ يُجْزِيهِ شَاةٌ وَ الْبَدَنَةُ وَ الْبَقَرَةُ أَفْضَلُ[7]
این روایت مرسله است.

این روایت مخصوص قربانی در مورد فرد محصور است و می دانیم قربانی در مورد او با غیر محصور فرق ندارد.

عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنِ اسْتَمْتَعْتَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَإِنَّ عَلَيْكَ الْهَدْيَ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ إِمَّا جَزُورٌ وَ إِمَّا بَقَرَةٌ وَ إِمَّا شَاةٌ فَإِنْ لَمْ تَقْدِرْ فَعَلَيْكَ الصِّيَامُ كَمَا قَالَ اللَّهُ قَالَ وَ نَزَلَتِ الْمُتْعَةُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص وَ هُوَ عَلَى الْمَرْوَةِ بَعْدَ فَرَاغِهِ مِنَ السَّعْيِ[8]

این روایت مرسله است.

عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِهِ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ قَالَ لِيَكُنْ كَبْشاً سَمِيناً (قوچ چاق) فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَفَحْلًا مِنَ الْبَقَرِ وَ الْكَبْشُ أَفْضَلُ فَإِنْ لَمْ يَجِدْ فَمُوجَأً مِنَ الضَّأْنِ (گوسفند اخته شده که البته مخصوص به زمان ضرورت است.) وَ إِلَّا مَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ شَاةً.[9]
این روایت مرسله است.

این روایت در مورد ترتیب افضلیت که گفتیم شتر افضل است و بعد گاو و بعد گوسفند سازگار نیست ولی اینکه قربانی منحصر در گاو گوسفند است را می رساند. البته در این روایت سخنی از شتر نیست.