درس خارج فقه آیت‌الله مکارم

92/12/04

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: رمی جمره ی عقبی

بحث در احکام منی است. در روز اول که روز عید است سه واجب، بر حجاج ثابت است. واجب اول، رمی جمره ی عقبه است و دوم، ذبح ذبیحه و سوم، تقصیر است.

اما راجع به رمی جمره ی عقبه گاه از اصل وجوب بحث می کنیم و گاه از کیفیت رمی و اینکه مرمی که سنگ است چه خصوصیتی باید داشته باشد.

در مورد اصل وجوب، کمتر بحث شده است ولی ما آن را مفصل تر مطرح می کنیم.

گفتیم اصل وجوب رمی جمره ی عقبه بین شیعه و بلکه بین مسلمین اجماعی است.

اما دلیل بر وجوب (غیر از اجماع که در اینجا مدرکی است) فعل رسول خدا (ص) بود. در این مورد صغری و کبرایی بود. صغری این بود که رسول خدا (ص) در روز عید جمره ی عقبه را رمی کرد. کبری هم عبارت بود از اینکه رسول خدا (ص) فرمود: راوی می گوید: قَالَ خُذُوا مِنِّي مَنَاسِكَكُمْ[1] این کبری از طرق ما در حدیث معتبری ذکر نشده است و بیشتر از اهل سنت نقل شده است.[2] با این حال، در بعضی از کتب ما این عبارت به شکل مسلم به رسول خدا (ص) استناد داده شده است. به هر حال ما به این دلیل به عنوان مؤید نظر می کنیم نه دلیل مستقل.

 

دلالت روایات:

این روایات قریب به تواتر است. هشت روایت از این روایات در ابواب جمره در وسائل ذکر شده است. هفت روایت دیگر در ابواب مشعر آمده است. به هر حال کمتر روایتی است که در خصوص رمی جمره ی عقبه وارد شده باشد علت آن هم این است که کسی به سبب وضوح آن، از آن سؤال نمی کرد و امام علیه السلام هم از آن جوابی نداده است. روایات فوق مربوط به مسائل فرعیه است که در آن به رمی جمرات هم اشاره شده است.

 

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ سَعِيدٍ الْأَعْرَجِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع مَعَنَا نِسَاءٌ قَالَ أَفِضْ بِهِنَّ بِلَيْلٍ (شبانه آنها را از مشعر ببر) وَ لَا تُفِضْ بِهِنَّ حَتَّى تَقِفَ بِهِنَّ بِجَمْعٍ (مختصری در مشعر بمانند) ثُمَّ أَفِضْ بِهِنَّ حَتَّى تَأْتِيَ الْجَمْرَةَ الْعُظْمَى (تا به جمره ی عقبه برسی) فَيَرْمِينَ الْجَمْرَةَ (تا جمره را رمی کنند (فعل مضارع که دلالت بر امر دارد)... الْحَدِيثَ[3]

سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِ‌ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ أَيُّ امْرَأَةٍ أَوْ رَجُلٍ خَائِفٍ أَفَاضَ مِنَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ بِلَيْلٍ فَلَا بَأْسَ فَلْيَرْمِ الْجَمْرَةَ ثُمَّ لْيَمْضِ... الْحَدِيثَ[4]
این روایت صحیحه است.

 

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ خُذْ حَصَى الْجِمَارِ ثُمَّ ائْتِ الْجَمْرَةَ الْقُصْوَى (که همان جمره ی عقبه است که در آخر منی قرار دارد) الَّتِي عِنْدَ الْعَقَبَةِ فَارْمِهَا مِنْ قِبَلِ وَجْهِهَا وَ لَا تَرْمِهَا مِنْ أَعْلَاهَا (از روبرو رمی کن و نه از بالا این به سبب این است که در سابق، جمره ی عقبه در مقابل کوه کوچکی قرار داشت که بعضی بالای آن می رفتند و از آنجا رمی کردند که دستور داده شده است که این کار را نکنند. شاید به سبب آن بود که کسانی که بالا می رفتند شاید برای دیگران ایجاد مزاحمت می کردند.) وَ تَقُولُ وَ الْحَصَى فِي يَدِكَ اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ حَصَيَاتِي فَأَحْصِهِنَّ لِي...[5]
این روایت صحیحه است.
این بهترین حدیثی است که در آن به رمی جمره امر شده است. البته در این روایات به مستحبات متعددی اشاره شده است. (اشکال نشود که به سبب وجود مستحبات مختلف در این روایات، امر به رمی هم شاید مستحب باشد.)

 

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ حَصَى الْجِمَارِ إِنْ أَخَذْتَهُ مِنَ الْحَرَمِ أَجْزَأَكَ وَ إِنْ أَخَذْتَهُ مِنْ غَيْرِ الْحَرَمِ لَمْ يُجْزِئْكَ قَالَ وَ قَالَ لَا تَرْمِ الْجِمَارَ إِلَّا بِالْحَصَى.[6]

این روایت صحیحه است.

در این روایت به اصل وجوب اشاره نشده است بلکه به مستحبات اشاره است با این حال استعمال واژه ی أَجْزَأَكَ اشاره به وجوب است زیرا تعبیر به اجزاء در موارد وجوب می آید.

در این روایت گفته شده است که جمار باید با حصی باشد یعنی با غیر از آن نمی شود. نهی از غیر حصی فقط در این روایت ذکر شده است.

 

عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ (قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع) خُذْ حَصَى الْجِمَارِ مِنْ جَمْعٍ (از مشعر) فَإِنْ أَخَذْتَهُ مِنْ رَحْلِكَ بِمِنًى أَجْزَأَكَ (اگر از جایی که در منی پیاده می شوی هم حصی را جمع کنی کافی است. زیرا منی و مشعر جزء حرم است.)[7]
این روایت صحیحه است.

 

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ‌ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ فَإِنْ رَمَيْتَ بِحَصَاةٍ فَوَقَعَتْ فِي مَحْمِلٍ (و سنگ به جمره نخورد) فَأَعِدْ مَكَانَهَا (واجب است به جای آن سنگ دیگری بزنی) وَ إِنْ أَصَابَتْ إِنْسَاناً أَوْ جَمَلًا ثُمَّ وَقَعَتْ عَلَى الْجِمَارِ أَجْزَأَكَ (اگر سنگ به انسان یا شتر خورد و بعد کمانه کرد و روی جمره افتاد مجزی است. تعبیر به اجزاء دلیل بر وجوب دارد.)[8]

این روایت صحیحه است.

 

عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ رَمَى جَمْرَةَ الْعَقَبَةِ بِسِتِّ حَصَيَاتٍ (شش سنگ به جمره ی عقبه زد) وَ وَقَعَتْ وَاحِدَةٌ فِي الْمَحْمِلِ (سنگ هفتمی به جمره نخورد و در محمل افتاد) قَالَ يُعِيدُهَا. (امر به اعاده دلالت بر وجوب دارد.)[9]

عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ وَ ابْدَأْ بِالْجَمْرَةِ الْأُولَى فَارْمِهَا عَنْ يَسَارِهَا مِنْ بَطْنِ الْمَسِيلِ وَ قُلْ كَمَا قُلْتَ يَوْمَ النَّحْرِ ثُمَّ قُمْ عَنْ يَسَارِ الطَّرِيقِ فَاسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ وَ احْمَدِ اللَّهَ وَ أَثْنِ عَلَيْهِ وَ صَلِّ عَلَى النَّبِيِّ وَ آلِهِ ثُمَّ تَقْدَمُ قَلِيلًا فَتَدْعُو وَ تَسْأَلُهُ أَنْ يَتَقَبَّلَ مِنْكَ ثُمَّ تَقْدَمُ أَيْضاً ثُمَّ افْعَلْ ذَلِكَ عِنْدَ الثَّانِيَةِ وَ اصْنَعْ كَمَا صَنَعْتَ بِالْأُولَى وَ تَقِفُ وَ تَدْعُو اللَّهَ كَمَا دَعَوْتَ ثُمَّ تَمْضِي إِلَى الثَّالِثَةِ وَ عَلَيْكَ السَّكِينَةَ وَ الْوَقَارَ فَارْمِ وَ لَا تَقِفْ عِنْدَهَا.[10]
در این روایت، امر ابْدَأْ با مستحبات بسیاری آمیخته است.

 

در باب هفدهم از ابواب مشعر نیز هفت روایت که مربوط به معذورین است که آنها شب اندکی در مشعر بمانند و بعد رمی کنند. بجز حدیث اول، سایر احادیث بر مدعی دلالت دارند و بعضی از روایات مزبور با احادیثی که ذکر کردیم مشترک است. این روایات را سابقا خواندیم و به تعدادی از آنها اشاره می کنیم:

 

أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَینِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ‌ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ رَخَّصَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِلنِّسَاءِ وَ الصِّبْیانِ أَنْ یفِیضُوا بِلَیلٍ وَ أَنْ یرْمُوا الْجِمَارَ بِلَیلٍ وَ أَنْ یصَلُّوا الْغَدَاةَ فِی مَنَازِلِهِمْ...[11]
ظاهر این است که اعمال فوق، واجب است ولی رسول خدا (ص) از باب ترخیص و تخفیف آن را اجازه داده است.

 

الْحُسَینِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِی الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَعِیدٍ السَّمَّانِ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص عَجَّلَ النِّسَاءَ لَیلًا مِنَ الْمُزْدَلِفَةِ إِلَى مِنًى وَ أَمَرَ مَنْ کانَ مِنْهُنَّ عَلَیهَا هَدْی أَنْ تَرْمِی (کسانی که حجشان تمتع است و ذبیحه با آنها است باید رمی کنند) وَ لَا تَبْرَحَ حَتَّى تَذْبَحَ ...[12]

عَلِی بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِی وَ غَیرِهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَ رَخَّصَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِلنِّسَاءِ وَ الضُّعَفَاءِ أَنْ یفِیضُوا مِنْ جَمْعٍ (مشعر) بِلَیلٍ وَ أَنْ یرْمُوا الْجَمْرَةَ بِلَیلٍ...[13]

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ لَا بَأْسَ بِأَنْ يُقَدَّمَ النِّسَاءُ إِذَا زَالَ اللَّيْلُ فَيَقِفْنَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ سَاعَةً ثُمَّ يُنْطَلَقُ بِهِنَّ إِلَى مِنًى فَيَرْمِينَ الْجَمْرَةَ ثُمَّ يَصْبِرْنَ سَاعَةً ثُمَّ يُقَصِّرْنَ...[14]

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ وَ غَيْرِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ فِي التَّقَدُّمِ مِنْ مِنًى إِلَى عَرَفَاتٍ قَبْلَ‌ طُلُوعِ الشَّمْسِ لَا بَأْسَ بِهِ وَ التَّقَدُّمُ مِنْ مُزْدَلِفَةَ إِلَى مِنًى (برای معذورین) يَرْمُونَ الْجِمَارَ وَ يُصَلُّونَ الْفَجْرَ فِي مَنَازِلِهِمْ بِمِنًى لَا بَأْسَ.[15]

 

دلیل دیگر، سیره ی مسلمین است یعنی کسی وجود نداشت که به حج برود ولی رمی نکند.

 

اما شرایط سنگی که با آن رمی می کنند:

در عده ای از روایات تعبیر به حصی شده است. این روایات در باب 1 و 4 و 5 و 6 و 7 از ابواب جمرات ذکر شده است. بنا بر این باید موضوع را از روایات اخذ کنیم و بعد ببینم حصی در لغت به چه معنا است.

در قاموس اللغة آمده است: الحصی الحجر الصغیر. (بنا بر این همانگونه که امام قدس سره فرمودند، به رمل، پاره سنگ و امثال آن حصی اطلاق نمی شود.)

حتی در روایتی آمده است که حصی باید به اندازه ی سر انگشت یعنی قدر انملة باشد. حتی در روایاتی که مستحبات رمی را بیان می کند استفاده می شود که سنگریزه بوده است مثلا در روایتی آمده است که مستحب است آن را روی انگشت شصت بگذارند و با پشت انگشت اشاره آن را پرتاب کنند. واضح است که سنگ بزرگ را نمی توان این گونه پرت کرد.

 

صاحب جواهر از این بحث ساده گذشته است ولی صاحب مستند این بحث را با ذکر اقوال موجود، ذکر کرده است که ان شاء الله در جلسه ی بعد به آن می پردازیم.

 


[1] مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج9، ص420، باب54، از ابواب طواف، حدیث4.
[2] مستند احمد، ج3، ص318.
[3] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص53، باب1، ابواب رمی، حدیث، 18564، ح1، ط آل البیت.
[4] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص54، باب1، ابواب رمی، حدیث، 18565، ح2، ط آل البیت.
[5] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص58، باب3، ابواب رمی، حدیث، 18579، ح1، ط آل البیت.
[6] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص59، باب4، ابواب رمی، حدیث، 18580، ح1، ط آل البیت.
[7] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص59، باب4، ابواب رمی، حدیث، 18581، ح1، ط آل البیت.
[8] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص61، باب6، ابواب رمی، حدیث، 18584، ح1، ط آل البیت.
[9] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص61، باب6، ابواب رمی، حدیث، 18585، ح2، ط آل البیت.
[10] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص65، باب6، ابواب رمی، حدیث، 18597، ح2، ط آل البیت.
[11] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص29، باب17، وقوف به مشعر، حدیث18506، ح3، ط آل البیت.
[12] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص29، باب17، وقوف به مشعر، حدیث18508، ح5، ط آل البیت.
[13] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص30، باب17، وقوف به مشعر، حدیث18509، ح6، ط آل البیت.
[14] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص30، باب17، وقوف به مشعر، حدیث18510، ح7، ط آل البیت.
[15] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج14، ص30، باب17، وقوف به مشعر، حدیث18511، ح8، ط آل البیت.