موضوع: جواز افاضه ی ضعفاء و خائفین در شب عید از مشعر

بحث در مسائل مربوط به مشعر الحرام است. بعد از ذکر مقدمات، امروز به سراغ مسأله ی اولی می رویم. امام قدس سره در تحریر می فرماید:

مسألة 1 - يجوز الإفاضة من المشعر ليلة العيد بعد وقوف مقدار منها للضعفاء - كالنساء والأطفال والشيوخ - ومن له عذر - كالخوف والمرض - ولمن ينفر بهم ويراقبهم وبمرضهم، والأحوط الذي لا يترك أن لا ينفروا قبل نصف الليل، فلا يجب على هذه الطوائف الوقوف بين الطلوعين. [1]

در فرع اول می فرماید: ضعفاء مانند زنان، اطفال و پیران و کسانی که عذری مانند خوف و مرض دارند می توانند شب عید از مشعر خارج شوند، البته بعد از آنکه مقداری در مشعر وقوف کردند. (همچنین اگر زنی می ترسد که حائض شود می تواند شب کم وقوف کند و برود و اعمال منی را شبانه انجام دهد و سریع خود را به طواف مکه برساند) و همچنین کسانی که اینها را می برد مانند راننده و از آنها مراقبت می کند مانند مدیر کاروان و از آنها پرستاری می کند مانند پرستار که می توانند شب مشعر از مشعر خارج شوند.

بعد امام قدس سره در ذیل می فرماید: احوطی که ترک نشود این است که بعد از نصف شب شرعی از مشعر خارج شوند و قبل از آن خارج نشوند.

به هر حال وقوف اختیاری که بین الطلوعین است بر این افراد واجب نیست.

نقول: در لا به لای مسائل قبل اجمالا این مسأله را بحث کردیم و به روایاتی در این مورد اشاره کردیم. به هرحال در این مقام، تفصیلا آن را مورد بررسی قرار می دهیم.

اقوال علماء: این مسأله در میان شیعه اجماعی است حتی می توان گفت تمامی مسلمین اعم از شیعه و سنی بر آن اتفاق دارند.

صاحب ریاض می فرماید: لا يجوز الإفاضة من المشعر ليلاً إلاّ للمرأة مطلقاً والخائف وكلّ ذي عذر فيجوز للاجماع الظاهر ، المصرَّح به في عبائر جماعة (مانند صاحب مدارک، کشف اللثام و ذخیره سبزواری)[2]

صاحب حدائق می فرماید: قد صرح الأصحاب (رضوان الله - تعالى - عليهم) - وبه استفاضت الأخبار - بأنه يجوز الإفاضة ليلا لذوي الأعذار من الضعفاء والنساء والصبيان ومن يخاف على نفسه من غير جبران، (یعنی لازم نیست آن را با قربانی کردن گوسفند جبران کنند) بل قال في المنتهى أنه قول كافة من يحفظ عنه العلم. (یعنی تمامی علماء اهل اسلام اعم از شیعه و سنی)[3]

صاحب کشف اللثام می فرماید: وهو يعم المعذورين الإفاضة قبل الفجر للنصوص، وانتفاء الحرج، وإجماع كل من يحفظ منه العلم (اعم از شیعه و سنی) كما في المنتهى.[4]

صاحب جواهر نیز شبیه همین مضامین را ذکر کرده است و می فرماید: و على كل حال فلا خلاف أجده في أنه تجوز الإفاضة قبل الفجر للمرأة ومن يخاف على نفسه من الرجال من غير جبران كما اعترف به بعضهم بل في المدارك هو مجمع عليه بين الأصحاب، بل في محكي المنتهى يجوز للخائف والنساء ولغيرهم من أصحاب الأعذار ومن له ضرورة الإفاضة قبل طلوع الفجر من المزدلفة، وهو قول كل من يحفظ عنه العلم[5]

دلالت روایات:

روایات متضافره ای در این مورد وارد شده است و در آن روایات صحیحه و غیر صحیحه است و چون متضافرند اسناد آنها را بررسی نمی کنیم. ما حدود ده روایت از ابواب مختلف جمع آوری کردیم که تعداد مهم آنها در باب هفده از ابواب وقوف به مشعر است.

مضامین این روایات مختلف است: در بعضی از آنها اشاره به خائف شده است و در بعضی نساء و در بعضی نساء و صبیان و در بعضی نساء و ضعفاء. با این حال قدر جامع همه ی اینها این است که شامل همه ی ضعفاء و معذورین می شود.

مُحَمَّدُ بْنُ یعْقُوبَ عَنْ عَلِی بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیرٍ عَنْ جَمِیلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ لَا بَأْسَ أَنْ یفِیضَ الرَّجُلُ بِلَیلٍ إِذَا کانَ خَائِفاً[6]

در این روایت فقط خوف ذکر شده است.

محمد بن یعقوب عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِی بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ سَعِیدٍ الْأَعْرَجِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع جُعِلْتُ فِدَاک مَعَنَا نِسَاءٌ فَأُفِیضُ بِهِنَّ بِلَیلٍ؟ (آیا آنها را شبانه از مشعر خارج کنیم. در این روایت اشاره به مشعر نشده است ولی افاضه در شب فقط در مشعر معنا دارد) فَقَالَ نَعَمْ تُرِیدُ أَنْ تَصْنَعَ کمَا صَنَعَ رَسُولُ اللَّهِ ص قُلْتُ نَعَمْ قَالَ أَفِضْ بِهِنَّ بِلَیلٍ وَ لَا تُفِضْ بِهِنَّ حَتَّى تَقِفَ بِهِنَّ بِجَمْعٍ ثُمَّ أَفِضْ بِهِنَّ حَتَّى تَأْتِی الْجَمْرَةَ الْعُظْمَى فَیرْمِینَ الْجَمْرَةَ... وَ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص أَرْسَلَ مَعَهُنَّ أُسَامَةَ[7]

أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَینِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ‌ أَبِی الْمَغْرَاءِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ رَخَّصَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِلنِّسَاءِ وَ الصِّبْیانِ أَنْ یفِیضُوا بِلَیلٍ وَ أَنْ یرْمُوا الْجِمَارَ بِلَیلٍ وَ أَنْ یصَلُّوا الْغَدَاةَ فِی مَنَازِلِهِمْ فَإِنْ خِفْنَ الْحَیضَ مَضَینَ إِلَى مَکةَ وَ وَکلْنَ مَنْ یضَحِّی عَنْهُنَّ.[8]

سَهْلِ بْنِ زِیادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِی بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ أَی امْرَأَةٍ أَوْ رَجُلٍ خَائِفٍ أَفَاضَ مِنَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ لَیلًا فَلَا بَأْسَ فَلْیرْمِ الْجَمْرَةَ ثُمَّ لْیمْضِ وَ لْیأْمُرْ مَنْ یذْبَحُ عَنْهُ ....[9]

سند این روایت به علی بن ابی حمزه مشکل دارد.

در این روایت زن و مردی که خائف است ذکر شده است.

الْحُسَینِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِی الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ سَعِیدٍ السَّمَّانِ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص عَجَّلَ النِّسَاءَ لَیلًا مِنَ الْمُزْدَلِفَةِ إِلَى مِنًى...[10]

عَلِی بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیرٍ عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِی وَ غَیرِهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَ رَخَّصَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِلنِّسَاءِ وَ الضُّعَفَاءِ أَنْ یفِیضُوا مِنْ جَمْعٍ (مشعر) بِلَیلٍ وَ أَنْ یرْمُوا الْجَمْرَةَ بِلَیلٍ فَإِذَا أَرَادُوا أَنْ یزُورُوا الْبَیتَ وَکلُوا مَنْ یذْبَحُ عَنْهُنَّ[11]

در این روایت به نساء و ضعفاء مانند پیرمردان اشاره شده است.

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ لَا بَأْسَ بِأَنْ يُقَدَّمَ النِّسَاءُ إِذَا زَالَ اللَّيْلُ فَيَقِفْنَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ سَاعَةً ثُمَّ يُنْطَلَقُ بِهِنَّ إِلَى مِنًى فَيَرْمِينَ الْجَمْرَةَ ...[12]

اما دو روایت که در باب 14 از ابواب جمرات وارد شده است.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَا بَأْسَ بِأَنْ يَرْمِيَ الْخَائِفُ بِاللَّيْلِ وَ يُضَحِّيَ وَ يُفِيضَ بِاللَّيْلِ[13]

مُوسَى بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَطِيَّةَ قَالَ أَفَضْنَا مِنَ الْمُزْدَلِفَةِ بِلَيْلٍ أَنَا وَ هِشَامُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِكِ الْكُوفِيُّ فَكَانَ هِشَامٌ خَائِفاً فَانْتَهَيْنَا إِلَى جَمْرَةِ الْعَقَبَةِ طُلُوعَ الْفَجْرِ فَقَالَ لِي هِشَامٌ أَيَّ شَيْ‌ءٍ أَحْدَثْنَا فِي حَجِّنَا (عجب کاری کردیم و شب از مشعر خارج شدیم) فَنَحْنُ كَذَلِكَ (در این حال بودیم کهخ) إِذْ لَقِيَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى ع قَدْ رَمَى الْجِمَارَ وَ انْصَرَفَ (حضرت هم رمی جمار کرده بود و بر می گشت) فَطَابَتْ نَفْسُ هِشَامٍ (زیرا اگر اشکال داشت امام علیه السلام این کار را نمی کرد. این علامت آن است که امام علیه السلام هم خائف بوده است.) [14]
این مورد چون از باب (قضیة فی واقعة) است دلالت بر عموم ندارد.

روایت دیگر در باب دوم از ابواب اقسام الحج است. این باب در مورد حج رسول خدا (ص) است.

وَ عَجَّلَ ضُعَفَاءَ بَنِي هَاشِمٍ بِاللَّيْل‌[15]