درس خارج فقه آیت الله مکارم

کتاب الحج

92/02/21

بسم الله الرحمن الرحیم

 موضوع: شروع سعی از صفا و بطلان سعی در غیر آن
 بحث در مسائل سعی بین صفا و مروه است. امام قدس سره در مسأله ی اولی سه فرع را مطرح کرده است و امروزه به فرع سوم می پردازیم. ایشان در این فرع می فرماید: و يجب البدأة بالصفا و الختم بالمروة و لو عكس بطل و تجب الإعادة أينما تذكر و لو بين السعي.
 واجب است شروع هفت شوط از صفا باشد و بدیهی است که به مروه ختم می شود. این وجوب شرطی است نه تکلیفی به این معنا که اگر اشتباها از مروه شروع کند طوافش باطل است و هر وقت متوجه شود باید از نو اعاده کند بنا بر این اگر چند شوط به جا آورد همه باطل است و نمی تواند بگوید که شوط اول که از مروه بوده است باطل بوده است و در نتیجه آن شوطی که از صفا شروع شده است به عنوان شوط اول حساب شود.
 این بر خلاف عقیده ی بعضی از فقهای عامه است که می گویند همان شوط اول باطل است.
 
 اقوال علماء: این فرع اجماعی است (مانند دو فرع قبل)
 مرحوم نراقی می فرماید: الثانی و الثالث (از واجبات سعی) البدء بالصفا فی اول السعی و الختم بالمروة فی آخره بالاجماع المحقق و المحکی مستفیضا [1]
 صاحب کشف اللثام می فرماید: و یجب البدء بالصفا بالنصوص و الاجماع و ان قال الحلبی (یکی از فقهای پیشین شیعی) و السنة فیه الابتداء بالصفا و الختام بالمروة. [2] [3]
 
 البته ممکن است تعبیر ایشان از (سنت) ممکن است مفهوم عامی داشته باشد که اعم از واجب باشد. زیرا به تمام احکامی که در روایات است و در کتاب الله نیست سنت اطلاق می شود حتی اگر از واجبات باشند.
 شیخ الطائفة در کتاب خلاف در مسأله ی 141 و 143 کلام جامعی دارد که حائز اهمیت است و می فرماید: یبتدأ بالصفا و یختم بالمروة بلا خلاف بین اهل العلم (بین شیعه و سنی) و صفته ان یعد ذهابه الی المروة دفعة (یک شوط حساب شود) و رجوعه الی الصفا اخری (شوطی دیگر) و هکذا و علیه جمیع الفقهاء و اهل العلم الا اهل الظاهر (اخباریون عامه) و ابن جریر و ابا بکر الصیرفی فانهم اعتبروا الذهاب الی المروة و الرجوع الصفا دفعة واحدة. [4]
 بعد در مسأله ی دیگر می فرماید: اذا طاف بین الصفا و المروة سبعا و هو عند الصفا (یعنی وقتی اشواط تمام شد به صفا برسد نه مروه) اعاد السعی من اوله لانه بدأ بالمروة و قال الفقهاء یسقط الاول و یبنی انه بدأ بالصفا فیضیف الیه شوطا آخر (تا هفت شوط تکمیل شود). [5]
 البته بعد می گوییم که لازمه ی قول عامه این است که آنچه واجب است هفت واجب مستقل است که در قالب هفت شوط قرار می گیرد بنا بر این اگر یک شوط خراب شود ما بقی به قوت خودش باقی است. این در حالی است که ما همه ی اشواط را یک واجب واحد می دانیم. همانند رکعات چهارگانه ی نماز که اگر یک رکعتش خراب شود کل نماز باطل می شود نه فقط همان یک رکعت که بعد با اضافه کردن یک رکعت دیگر در آخر نماز قابل تدارک باشد. این بر خلاف روزه های ماه رمضان است که هر روز یک واجب مستقل می باشد.
 
 دلیل مسأله:
 دلیل اول این است که بنا بر قاعده، کل هفت شوط واجب واحد است و کسی که به شوطی از آن اشواط خللی وارد کند باید همه را از اول به جا آورد.
 
 دلالت روایات:
 اما در مورد شروع به صفا و ختم به مروه: تعداد قابل ملاحظه ای این روایات در ج 8 وسائل، ج 2 از ابواب اقسام حج وجود دارد که به حدود سی روایت بالغ می شود. در تعداد بسیاری از این روایات آمده است: (ابدأ ما بدأ الله) به این معنا که در قرآن ابتدا نام صفا برده شده است و بعد مروة آنجا که می فرماید: (إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِما) [6] این روایات عبارتند از: باب 2 حدیث 4، 14، 15، 30
 همچنین در باب 2 یک سری از روایات دلالت بر فعل النبی دارد که او سعی را از صفا شروع کرد. فعل النبی در مسائل حج حجّت است زیرا رسول خدا (ص) در روایتی فرموده است: (خُذُوا مِنِّي مَنَاسِكَكُمْ) [7] . به دلیل امر پیامبر اکرم (ص)، تبعیت از فعل او در مسائل حج واجب است. در بعضی از روایات آمده است که ایشان در کنار صفا محاذی رکن یمانی (رکن قبل از حجر الاسود) سعی را شروع کرد.
 در جلد نهم هم روایات متعددی وجود دارد: باب 6، ح 1، 2، 3 و 7 از ابواب سعی.
 ثُمَّ طُفْ بَيْنَهُمَا سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ تَبْدَأُ بِالصَّفَا وَ تَخْتِمُ بِالْمَرْوَةِ. [8]
 قَالَ الشَّيْخُ وَ رُوِيَ عَنِ النَّبِيِّ ص أَنَّهُ طَافَ (طواف دور خانه ی کعبه را) وَ خَرَجَ مِنَ الْمَسْجِدِ فَبَدَأَ بِالصَّفَا وَ قَالَ ابْدَءُوا بِمَا بَدَأَ اللَّهُ بِهِ. [9] این روایت حاوی فعل و قول رسول خدا (ص) می باشد.
 
 عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ عَنْ مُحَمَّدٍ عَنِ الْفَضْلِ عَنْ صَفْوَانَ وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص حِينَ فَرَغَ مِنْ طَوَافِهِ وَ رَكْعَتَيْهِ قَالَ ابْدَءُوا بِمَا بَدَأَ اللَّهُ بِهِ مِنْ إِتْيَانِ الصَّفَا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ الْحَدِيثَ [10]
 
 اما این مسأله ی که اگر کسی خلاف آن را به جا آورد و از صفا شروع نکرد کل عملش باطل است.
 دلالت روایات: در باب 10 از ابواب سعی روایات متعددی مبنی بر این امر آمده است. سه روایت اول از معاویه بن عمار است که دلالت دارد که اگر غیر از آن به جا آورده شود باید از اول شروع کند.
 حدیث چهارم نیز از علی بن ابی حمزه است و حدیث پنجم هم از علی الصائغ است و همه حکم بر بطلان سعی دارد.
 
 ان شاء الله در جلسه ی بعد به سراغ مسأله ی دوم می رویم.
 
 
 


[1] مستند الشیعة، محقق نراقی، ج12، ص165.
[2] كشف اللثام، محقق اصفهانی، ج6، ص5، ط جامعة المدرسین.
[3] كشف اللثام، محقق اصفهانی، ج1، ص347، ط مکتبة المرعشی النجفی.
[4] الخلاف، شيخ طوسی، ج2، ص328، مسأله141.
[5] الخلاف، شيخ طوسی، ج2، ص330، مسأله143.
[6] بقره/سوره2، آیه158.
[7] مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نوری، ج9، ص420، ح4.
[8] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج9، ص521، ابواب سعی، باب6، حدیث1، ط الإسلامیة.
[9] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج9، ص522، ابواب سعی، باب6، حدیث3، ط الإسلامیة.
[10] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج9، ص522، ابواب سعی، باب6، حدیث7، ط الإسلامیة.