درس خارج فقه آیت الله مکارم

کتاب الحج

91/09/25

بسم الله الرحمن الرحیم

 موضوع: داخل کردن حجر اسماعیل در طواف
 بحث در چهارمین واجبات طواف است و آن اینکه باید از بیرون حجر طواف کرد. بحث های مربوط به آن را مطرح کردیم و به اموری رسیدیم.
 در امر اول رسیدیم که آیا حجر جزء بیت بوده است یا نه. گفتیم مشهور در میان علماء شیعه این است که کل حجر خارج از بیت است.
 روایات متعددی هم در این مورد وارد شده است. در باب 30 از ابواب طواف ده روایت وارد شده است یکی از آنها با صراحت می گوید که حتی به اندازه ی پشت ناخنی از حجر اسماعیل جزء بیت نبوده است. ما بقی روایات این باب این صراحت را ندارد بلکه می گوید: حجر، مدفن مادر اسماعیل و مدفن گروهی از انبیاء است و یا محلی است که گوسفندان اسماعیل در آن بوده است. این روایات هم بر مدعی دلالت دارد زیرا اسماعیل با پدرش ابراهیم خانه ی کعبه را ساخته است و اگر حجر جزء خانه ی کعبه بوده باشد معنا ندارد که او مادرش را داخل کعبه دفن کند و یا آغل گوسفندان خود را در داخل آن قرار دهد. بر این اساس حجر در کنار خانه ی کعبه بوده است نه داخل آن. در روایات است که وقتی اسماعیل مادرش را در آن محل دفن کند اطرافش را سنگ چید تا روی آن گام نگذارند. ما هم باید همین احترام را رعایت کنیم. بله می توان روی آن رفت و نماز خواند ولی نمی شود هنگام طواف آن را محل عبور و مرور قرار داد.
 بنابراین کل روایات باب سی می تواند دلالت بر مدعا داشته باشد. (البته بجز یک روایت که در مورد شاذروان است)
 اهل سنت بر اساس روایات متناقضی که از عایشه نقل شده است غالبا معتقدند که حجر جزء بیت می باشد.
 
 الامر الثانی: آیا می توان از روی دیوار حجر طواف کرد؟
 مثلا جمعیت زیاد است و یا کودک ممیزی است که پدرش او را به بالای دیوار می گذارد تا از روی آن طواف کند. آیا این کار جایز است؟
 بسیاری متعرض این مسأله نشده اند زیرا محل ابتلاء نیست. با این حال مرحوم محقق در شرایع و تمام کتاب هایی که در شرح شرایع است متذکر این مسأله شده اند.
 صاحب جواهر ابتدا عبارت محقق را بیان می کند و می فرماید: لو مشی علی اساس البیت (شاذروان) او حائط الحجر لم یجزه بعد صاحب جواهر اضافه می کند: بلا خلاف و لا اشکال لعدم صدق طواف بالبیت او الحجر (طواف دور خانه به معنای این است که بیرون ساختمان کعبه باشد و نمی شود روی پایه های بیت طواف کرد و هکذا طواف بر بیرون حجر اسماعیل به این معنا است که از روی دیوار طواف نکنند). [1]
 نکته ی دیگر این است که بنا بر استدلال صاحب جواهر اگر از روی دیوار طواف کنند صدق نمی کند که او (طاف علی الحجر) و اینکه او حجر را داخل در طواف قرار داده است. ما می گوییم: این چیزی نیست که در روایات آمده باشد. در روایات آمده است که (لا یجوز الاختصار فی الطواف) یعنی نمی شود از یک طرف حجر وارد شد و دور طواف را کوتاه تر کرد و از طرف دیگر حجر خارج شد. در روایات نیامده است که نمی شود از بالای دیوار حجر طواف کرد.
 اللّهم الا ان یقال که در معقد اجماعات این تعبیر وارد شده است و علماء می گویند: اجماع بر این است که طواف باید خارج از حجر باشد. بنابراین معقد اجماعات عدم جواز طواف از روی دیوار حجر را هم شامل می شود. هرچند این نکته در روایات نیامده است.
 حال آیا معاقد اجماعات برای ما حجّت است زیرا این اجماع مدرکی است و مدرک آن همان روایات ناهیه از اختصار در طواف است؟
 حق این است که چون اجماع، مدرکی است و در روایات هم نهی از طواف بر روی دیوار وارد نشده است آن اجماعات معتبر نیستند و شک هم اگر کنیم اصل برائت است و طواف از روی دیوار باید جایز باشد.
 لکن، سیره ی مسلمین بر این واقع شده است که کسی از روی دیوار طواف نمی کند و اگر کسی از روی دیوار طواف کند آن را انکار می کنند و از آن نهی می کنند. این سیره می تواند دلیل بر عدم جواز طواف از روی دیوار حجر باشد.
 
 الامر الثالث: آیا دست را هم می توان هنگام طواف بر بالای دیوار حجر گذاشت؟
 بسیاری از افراد این کار را می کند گاه فرد پیر است و دست بر روی دیوار می گذارد و حرکت می کند. شبیه این مطلب در مورد شاذروان هم مطرح می شود و آن اینکه مقداری از شالوده و پایه ی بیت بیرون مانده است و از دیوار کعبه بیرون تر مانده است در سابق عرض این پایه زیاد بوده است و می شد از روی آن طواف کرد. حال آیا دست را می توان از بالای شاذروان عبور دارد که در این صورت دست داخل خانه ی کعبه می رود.
 این مطلب میان علماء اختلافی است.
 دو دلیل بر جواز وجود دارد:
 دلیل اول: مطابق فتوای ما دلیلی بر نهی از عبور از بالای دیوار حجر وجود نداشت. سیره هم بر این قائم شده بود که از بالای دیوار طواف نکنند ولی دست گذاشتن بر آن امری نیست که خلاف سیره باشد. از این رو جایز است.
 دلیل دوم: در شاذروان می گوییم که شاذروان جزء بیت است و اگر کسی دستش را از بالای آن عبور دارد در واقع داخل بیت کرده است ولی با این حال طواف حول البیت صدق می کند و لازم نیست تمام بدن خارج از بیت باشد. عرفا می گویند او هفت شوط دور خانه ی خدا انجام داد و همین کافی است.
 دلیلی نداریم که بگوید جمیع اجزاء بدن طائف باید خارج از بیت باشد. (بله اگر کسی روی شاذروان طواف کند چون تمام بدن او داخل بیت است طوافش صحیح نیست)
 
 واجب پنجم طواف: آیا طواف باید بین مقام ابراهیم و خانه ی کعبه باشد یا اینکه بیش از آن هم می شود. بین مقام و بیت بیست و شش ذراع و نصف است و به عقیده ی بسیاری از علماء باید این فاصله را در دورتادور کعبه رعایت کند. مشکلی که ایجاد می شود این است که حجر اسماعیل خودش بیست ذراع است و باید از خارج از آن طواف کرد از طرفی باید همان بیست و شش ذراع و نیم را هم رعایت کرد در نتیجه مسیر باریکی حدود شش و نیم ذراع (سه متر و اندی) باقی می ماند.
 همچنین ذراع چیزی نیست که اندازه ی دقیقی به دست ما بدهد و ذراع ها با هم متفاوت می باشد. ان شاء الله در جلسه ی بعد این بحث را بررسی می کنیم.
 


[1] جواهر، ج 19، ص 299.