درس خارج فقه حضرت آیت الله مکارم

88/12/17

بسم الله الرحمن الرحیم

بحث ما در مسائل حج تمتع است و به مسئله ی سوم رسیده ایم

بقی هنا امران:

الامر الاول: در باب 21 از ابواب اقسام حج چند روایت وجود دارد که ظاهر آن این است که احرام در یوم الترویة پایان می گیرد و اگر کسی تا آن روز به حج تمتع محرم نشد دیگر باید سراغ حج افراد برود. قربانی هم لازم نیست. این روایات را نمی شود حمل بر استحباب کرد. زیرا لحن روایات این است که حج متبدل به افراد می شود به عبارت دیگر بعد از روز ترویة اگر کسی حج تمتع را ادامه دهد حجش باطل است.

این احادیث متضافر است و هرچند سندی بعضی ها ضعیف است ولی در میان آنها صحیح السند هم وجود دارد.

باب 21 از ابواب اقسام الحج

ح 9: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ الْمُتَمَتِّعُ إِذَا قَدِمَ لَيْلَةَ عَرَفَةَ فَلَيْسَ لَهُ مُتْعَةٌ يَجْعَلُهَا حَجَّةً مُفْرَدَةً (باید قصد حج افراد کند) وَ إِنَّمَا الْمُتْعَةُ إِلَى يَوْمِ التَّرْوِيَة .(حج تمتع فقط تا روز ترویه است.)

إِسْحَاقَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مجهول است . و حتی در کتاب جامع الرواة اسم او هم ذکر نشده بود.

این روایت موافق با با قول ابن حمزه موافق است که قائل بود وقت احرام تا یوم ترویه است و اگر بگذرد وقت احرام هم تمام می شود.

ح 10: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُوسَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْمُتَمَتِّعِ يَقْدَمُ مَكَّةَ لَيْلَةَ عَرَفَةَ- قَالَ لَا مُتْعَةَ لَهُ يَجْعَلُهَا حَجَّةً مُفْرَدَةً وَ يَطُوفُ بِالْبَيْتِ وَ يَسْعَى بَيْنَ‏ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ- وَ يَخْرُجُ إِلَى مِنًى وَ لَا هَدْيَ عَلَيْهِ وَ إِنَّمَا الْهَدْيُ عَلَى الْمُتَمَتِّع‏ .(حج افراد قربانی ندارد)

مُوسَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مجهول الحال است .

ح 11: عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَعْيَنَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ يَقْطِينٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ مُوسَى ع عَنِ الرَّجُلِ وَ الْمَرْأَةِ يَتَمَتَّعَانِ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ ثُمَّ يَدْخُلَانِ مَكَّةَ يَوْمَ عَرَفَةَ- كَيْفَ يَصْنَعَانِ؟ قَالَ يَجْعَلَانِهَا حَجَّةً مُفْرَدَةً وَ حَدُّ الْمُتْعَةِ (حد حج تمتع) إِلَى يَوْمِ التَّرْوِيَة .

سند این روایت خوب است. شاهد در این روایت عبارت (حَدُّ الْمُتْعَةِ إِلَى يَوْمِ التَّرْوِيَة) می باشد و برای اینکه این روایت با سایر روایات سازگار باشد می گوییم که در (الی یوم الترویة) غایت داخل در مغیی است به این معنا که یوم الترویة هم جزء باشد (به قرینه ی روایات دیگر) نه اینکه بگوئیم که خود یوم، خارج از مغیی است تا معنای روایت چنین باشد: می توانی محرم شوی تا روز ترویة و در خود روز ترویة نتوان محرم شد.

ح 12: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِذَا قَدِمْتَ مَكَّةَ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ وَ قَدْ غَرَبَتِ الشَّمْسُ فَلَيْسَ لَكَ مُتْعَةٌ امْضِ كَمَا أَنْتَ بِحَجِّك‏ .(یعنی دیگر عمره به جا نیاورد و حج افراد به جا آور)

عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ مجهول الحال است .

ح 14: عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ‏ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا ع عَنِ الْمَرْأَةِ تَدْخُلُ مَكَّةَ مُتَمَتِّعَةً فَتَحِيضُ قَبْلَ أَنْ تُحِلَّ (قبل از اینکه اعمال عمره را تمام کند و از احرام در بیاید) مَتَى تَذْهَبُ مُتْعَتُهَا (کی حج تمتش از دستش می رود و تبدیل به حج افراد می شود) قَالَ كَانَ جَعْفَرٌ ع يَقُولُ زَوَالَ الشَّمْسِ مِنْ يَوْمِ التَّرْوِيَةِ وَ كَانَ مُوسَى ع يَقُولُ صَلَاةَ الْمَغْرِبِ مِنْ يَوْمِ التَّرْوِيَةِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ عَامَّةُ مَوَالِيكَ يَدْخُلُونَ يَوْمَ التَّرْوِيَةِ (همه ی شیعه ها روز ترویة می آیند) وَ يَطُوفُونَ وَ يَسْعَوْنَ ثُمَّ يُحْرِمُونَ بِالْحَجِّ (از این عبارت فهمیده می شود که غالب شیعیان در محرم شدن روز ترویة مشکلی نمی دیدند) فَقَالَ زَوَالَ الشَّمْسِ فَذَكَرْتُ لَهُ رِوَايَةَ عَجْلَانَ أَبِي صَالِحٍ فَقَالَ- إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ ذَهَبَتِ الْمُتْعَةُ فَقُلْتُ فَهِيَ عَلَى إِحْرَامِهَا أَوْ تُجَدِّدُ إِحْرَامَهَا لِلْحَجِّ (یعنی با همان احرامی که برای عمره انجام داده بود به طرف حج افراد می رود) فَقَالَ لَا هِيَ عَلَى إِحْرَامِهَا (نباید دوباره به احرام تمتع محرم شود) قُلْتُ فَعَلَيْهَا هَدْيٌ قَالَ لَا (زیرا حج افراد قربانی ندارد).

سند حدیث معتبر است. شاهد (إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ ذَهَبَتِ الْمُتْعَةُ ) یعنی وقتی یوم ترویه تمام شد . محرم به احرام عمره تمتع شد نتوانست . ناچارا با همین احرام به حج افراد برود

این 5 روایت در تعارض با روایات قول مشهور و ادله توسعه وقت احرام است ( احرام تا ظهر روز عرفه وقت دارد ) در حالیکه این روایات می فرماید وقتی یوم ترویه تمام شد حج تمتع مبدل به حج افراد می شود .

راه جمع: این روایات را نمی توان حمل بر استحباب کرد از این رو باید سراغ اولین مرجحات رویم و اولین مرجح نزد ما شهرت فتوایی است به دلیل خذ بما اشتهر بین اصحابک و شهرت فتوائی بر طبق روایات توسعه است.

سلمنا که به فرض اینکه مرجحی در هیچ یک از این دو طائفه روایات نباشد (کتاب الله در این مورد ساکت است و عامه هم قائل به استحباب یوم ترویه هستند . ) در این صورت علی فرض عدم ترجیح باید سراغ تخییر رویم (مسلم است در هنگام تعارض بین خبرین تخییر است نه تساقط . بله در هنگام تعارض بین ادله تساقط جاری می شود.) بنابراین ما قول مشهور را انتخاب می کنیم . زیرا مراد از تخییر در اینجا تخییر مجتهد است نه تقلید مقلد و مجتهد می بیند که کدام یک از طرفین تخییر برای مردم بهتر است و همان را اخذ می کند.

البته باید توجه داشته باشید از باب مطلق و مقید نمی شود تعارض را حل کرد زیرا هردودسته روایات مقید هستند .

مضافا بر اینکه بین این 5 روایت هم که اخیرا خواندیم تعارض وجود دارد . روایت پایانی (حدیث 14 باب 21 از ابواب اقسام الحج ) با چهار روایت قبل تعارض دارد روایت پایانی می فرمود (إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ ذَهَبَتِ الْمُتْعَةُ) در حالی که روایات ما قبل تمام یوم الترویة معیار شمرده شده بود.

علاوه بر اینکه قول مشهور موافق اصل است برخی اصل را هم جزو مرجحات می دانند و اصل برائت است زیرا شک داریم یوم ترویه جزو شروط احرام است یا نه ؟ اصل عدم شرطیت یوم ترویه است و می توان تا بعد از آن (تا ظهر روز عرفه) حج تمتع را درک کرد.

الامر الثانی : اقوال عامه .

از عبارات عامة استفاده می شود که آنها هم قائل به استحباب احرام در روز ترویة می باشند:

المجموع محیی الدین نبوی ج 7 ص 206 : یستحب لمن اراد الاحرام بالحج ان یحرم یوم الترویه .

الانصاف مرداوی ج 4 ص 25 : یستحب للمتمتع الذی حل (از احرام عمره بیرون آمد) و غیره من المحلین (تمام کسانی که محل هستند) الاحرام یوم الترویة و هو الثامن من ذی الحجه هذا المذهب مطلقا (یعنی یا اکثریت قاطع قائلند یا شامل حج تمتع و افراد می شود) و علیه اکثر الاصحاب. بعد قولی نقل می کند که اگر کسی این مستحب را انجام نداد و ترک کرد باید کفار بدهد و قال فی الترغیب : یحرم المتمتع یوم الترویة فلو جاوزه (اگر روز ترویة محرم نشود) غیر محرم لزمه دم الاسائه مع دم التمتع ). علاوه بر قربانی حج باید برای کفاره قربانی بدهد)

تفاوت عامه با ما در این است که یک قول ضعیف در عامه می گوید اگر کسی این مستحب را انجام نداد و ترک کرد باید کفاره بدهد .

ان شاء الله در مسئله ی آینده (مسئله ی چهارم) در مورد کسی است که احرام را فراموش کرده و یا جاهل بوده و همچنین فردی که عمدا محرم نشده همه ی این موارد در مورد فردی که تا وسط کار چنین کرده و یا کسی که تا آخر اعمال حج به این حالت بوده است. امام این مسئله را در شرائط حج تمتع ذکر کرده است و صاحب عروة آنها را در احکام المواقیت آورده است.