امام مانند عروه پنج شرط برای حج تمتع ذکر کرده اند. عبارت تحرير چنين است:

مسألة 1 يشترط في حج التمتع أمور: أحدها- النية، أي قصد الإتيان بهذا النوع من الحج حين الشروع في إحرام العمرة، فلو لم ينوه أو نوى غيره أو تردد في نيته بينه و بين غيره لم يصح.

امام نيت را تفسير کرده اند، چون اصل نيت اتفاقی و اجماعی است و محل بحث، مراد از نيت است و لذا امام تفسير خود را بيان می کنند. نوع يعنی تمتع در برابر افراد.

دو مطلب را به عنوان مقدمه بايد تذکر داد.

مطلب اول

ابتدا بايد يک قاعده ی کلی را بيان کرد و سپس به سراغ جزئيات رفت. نيت در همه-ی عبادات لازم است و لازم نيست احاديث را برای اثبات اين منظور جستجو کرد. هر چند رواياتی هم داريم ولی به حکم عقل عبادات نيت می خواهد. زيرا اعمال انسان دو نوع است:

• اعمالی که يک صورت بيشتر ندارد مانند شرب ماء و غسل ثياب که صور مختلف ندارد و نيت نمی خواهد. طبيعی است بحث در جائی است که نذر نکرده باشد.

• اعمالی که ظاهر خارجی آن يک شکل است ولی چند نوع می تواند داشته باشد مانند دفع المال به غير که گاه هبه است، گاه قرض است، گاه امانت و گاه ثمن البيع است و گاه زکات و گاه کفاره. تفاوت اينها جز با نيت نخواهد بود. اين نياز به آيه و روايت ندارد. اختلاف در اين عناوين مختلف جز با قصد ممکن نيست، به اينها عناوين قصديه می گويند.

در حج هم می بينيم که حج انواع مختلف دارد. يک فعل است ولی عناوين و احکام مختلف دارد. در اينجا بايد تفاوت را به وسيله قصد انجام دهيم. مثل خم و راست شدن که می تواند برای ورزش باشد يا برای تعظيم يک بشر يا برای نماز. پس حتی اگر دليل ديگری هم مانند روايات در کار نباشد، همين برای دليل کافی است و شارع هم اين را امضاء کرده است.

مطلب دوم

نکته ی دومی که به عنوان مقدمه بايد گفته شود اين است که نيت يک امر بسيط يعنی ساده است ولی بعضی از فتاوی آن را پيجيده کرده و عده ای را به وسواس انداخته است، استفاده از تعابيری مانند اخطار بالبال و امر کامن فی النفس و تلفظ باللسان ديگر لازم نيست. نفس بلند شدن برای خوردن سحری و حرکت برای رفتن به مسجد نشانه نيت است. نيت امر ساده ای است آن را بر مردم مشکل نکنيد.

مراد از نيت

و اما اين که مراد از نيت در اينجا چيست، چند احتمال در اينجا ذکر کرده اند:

1. نية حج التمتع بتمامه، که اين را عن ظاهر الاصحاب نقل کرده اند و امام هم همين نظر را دارند.

2. نية الاحرام نه حج تمتع

3. نية الخروج الی مکه ، که معنی ندارد زيرا خروج به سمت مکه برای انجام چه کاری؟

4. قصد قربت

5. نية المجموع و الاجزاء

عبارتی از مسالک را در اين زمينه به نقل از مستمسک، ج 11، ص 189 می خوانيم:

قال في المسالك: «قد تكرر ذكر النية هنا في كلامهم. و ظاهرهم أن المراد بها نية الحج بجملته. و في وجوبها كذلك نظر». و وجه النظر: ما أشار إليه في المدارك، من أن مقتضاه أنه يجب الجمع بين هذه النية و بين نية كل فعل من أفعال الحج على حدة. و هو غير واضح، و الأخبار خالية عن ذلك كله

کلام ديگری از صاحب رياض در ج 6، ص 126:

و شروطه أي التمتع أربعة: النية بلا خلاف و لا إشكال إن أُريد به الخلوص و القربة كما في كل عبادة. أو نية كل من العمرة و الحج و كل من أفعالهما المتفرقة من الإحرام و الطواف و السعي و نحوها، كما يأتي تفصيلها في مواضعها إن شاء اللَّه تعالى‏، كما قيل. أو نية الإحرام خاصة، كما في الدروس، إلّا أنه حينئذ كالمستغنى‏ عنه، فإنه من جملة الأفعال، و كما يجب النية له كذا يجب لغيره. و يشكل لو أُريد بها نية المجموع جملةً غير ما لكلّ، كما استظهره في المسالك عن الأصحاب؛ لعدم دليل على‏ شرطيتها و وجوبها بهذا المعنى‏، و الأخبار خالية عن ذلك كلّه.

حق در مسأله همان است که امام فرمود که کل حج را از ابتدا نيت کند زيرا حج يک امر يکپارچه و وُحدانی است، هر چند اعمال آن از هم جداست، ولی اينها هم افعال يک واجب شرعی است مانند رکوع و سجود هر چند مانند آنها به هم اتصال ندارد، و هر چند عمره جداست ولی با حج يک عمل است و کسی نمی تواند فقط عمره ی تمتع انجام دهد و حج را ترک کند. اشکال مسالک و مدارک و مانند آن که بايد دو نيت کنند، وارد نيست، زيرا چه اشکالی دارد که دو نيت کنند، بلکه ضروری است که هم نيت کل و هم نيت جزء کنند. در نماز هم همينطور است ولی در کمون نفس است و نيت اجزاء ديگر اظهار نمی شود. اين نه تنها اشکال ندارد بلکه بايد چنين باشد، زيرا از عناوين قصديه است. هر تعبيری که داشته باَشيد مانند نيت اجمالی و نيت تفصيلی فرق نمی کند. و اين که گفته اند اخبار خاليه عنه است، اين هم اشکالی ندارد، زيرا احتياجی به ذکر در روايت نيست.

يکی از چيزهائی که نشان می دهد اسلام نيت و عناوين قصديه پذيرفته است مباحثی است که در عدول می آيد، مانند تغيير نيت نماز عصر به نماز ظهر، يا وقتی می گويد اجعلها عمره التمتع اينها يعنی نيت را برگردان.

ولی اين که گفته اند ما در اخبار نداريم، چنين نيست، و اخبار متعددی هم داريم که نيت را برای کل اعمال در نظر گرفته اند.

حديث 1 باب 22 از ابواب احرام:

16487 مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى‏ عَنِ ابْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ مُتَمَتِّعٍ كَيْفَ يَصْنَعُ قَالَ يَنْوِي الْعُمْرَةَ وَ يُحْرِمُ بِالْحَج‏

حديث 2 باب 22 از ابواب احرام:

16488 وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنِ التَّلْبِيَةِ فَقَالَ لِي لَبِّ بِالْحَجِّ فَإِذَا دَخَلْتَ مَكَّةَ طُفْتَ بِالْبَيْتِ وَ صَلَّيْتَ وَ أَحْلَلْتَ‏

لبّ بالحج يعنی نيت حج کن.

حديث 3 باب 22 از ابواب احرام:

16489 وَ عَنْهُ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع كَيْفَ أَتَمَتَّعُ قَالَ تَأْتِي الْوَقْتَ فَتُلَبِّي بِالْحَجِّ فَإِذَا دَخَلْتَ مَكَّةَ طُفْتَ بِالْبَيْتِ- وَ صَلَّيْتَ رَكْعَتَيْنِ خَلْفَ الْمَقَامِ وَ سَعَيْتَ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ- وَ قَصَّرْتَ وَ أَحْلَلْتَ مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ لَيْسَ لَكَ أَنْ تَخْرُجَ مِنْ مَكَّةَ حَتَّى تَحُجَ‏

اين حديث صحيحه است.

حديث 4 باب 22 از ابواب احرام:

16490 وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى ع كَيْفَ أَصْنَعُ إِذَا أَرَدْتُ أَنْ أَتَمَتَّعَ فَقَالَ لَبِّ بِالْحَجِّ وَ انْوِ الْمُتْعَةَ فَإِذَا دَخَلْتَ مَكَّةَ طُفْتَ بِالْبَيْتِ- وَ صَلَّيْتَ الرَّكْعَتَيْنِ خَلْفَ الْمَقَامِ- وَ سَعَيْتَ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ قَصَّرْتَ فَنَسَخْتَهَا وَ جَعَلْتَهَا مُتْعَةً

اين روايت نيت کل و جزء را با هم دارد.