در تأييد بحث ديروز که تکرار حج مربوط به وقتی است که مزاحم حج واجب ديگران نباشد، روايت اول باب 17 از ابواب طواف را هم به عنوان شاهد می­توان ذکر کرد:

17865 مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى وَ غَيْرِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ أَوَّلُ مَا يُظْهِرُ الْقَائِمُ مِنَ الْعَدْلِ أَنْ يُنَادِيَ مُنَادِيهِ أَنْ يُسَلِّمَ صَاحِبُ النَّافِلَةِ لِصَاحِبِ الْفَرِيضَةِ الْحَجَرَ الْأَسْوَدَ وَ الطَّوَافَ‏ وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ مُرْسَلًا عَنِ الصَّادِقِ ع إِلَّا أَنَّهُ قَالَ وَ الطَّوَافَ بِالْبَيْت‏

در حج ندبی جمعاً 7 مسأله امام ذکر کرده که بزرگان خيلی ساده از آن گذشته­اند به دو دليل هم به دليل مستحب بودن و هم به دليل ساده بودن، ما هم سريعتر می گذريم.

همان طور که گفتيم صاحب عروه هر کدام از فروع را يک مسأله قرار داده بود.

مقداری از اقوال مربوط به فرع اول ذکر شد. عمدة روايات در باب 25 از ابواب نيابت آمده است.

عنوان باب 25 از ابواب نيابت چنين است:

بَابُ اسْتِحْبَابِ التَّطَوُّعِ بِالْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ وَ الْعِتْقِ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ خُصُوصاً الْأَقَارِبَ أَحْيَاءً وَ أَمْوَاتاً وَ عَنِ الْمَعْصُومِينَ ع أَحْيَاءً وَ أَمْوَاتاً.

از بين روايات اين باب سه روايت انتخاب شده است که مربوط به اقارب است و يک روايت هم مربوط به معصومين است که از جای ديگر نقل می­کنيم.

حديث 2 باب 25 از ابواب نيابت در حج:

14610 وَ عَنْهُمْ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ عَمْرِو بْنِ إِلْيَاسَ فِي حَدِيثٍ قَالَ قَالَ أَبِي لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع وَ أَنَا أَسْمَعُ إِنَّ ابْنِي هَذَا صَرُورَةٌ وَ قَدْ مَاتَتْ أُمُّهُ فَأُحِبُّ أَنْ يَجْعَلَ حَجَّتَهُ لَهَا أَ فَيَجُوزُ ذَلِكَ لَهُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع- يُكْتَبُ ( ذلک ) لَهُ وَ لَهَا وَ يُكْتَبُ لَهُ أَجْرُ الْبِر

اُحب را اَحبَ هم خوانده اند. مراد از بر بر بالوالدين است. بهتر است فرض کنيم که پسر بالغ نبوده است و الا صروره بالغ اول بايد حج خودش را انجام دهد. الغای خصوصيت در اين باره که منحصر به ام است يا نه خيلی محتمل است.

حديث 4 باب 25 از ابواب نيابت در حج:

14612 وَ عَنْهُمْ عَنْ سَهْلٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنِ ابْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ مَنْ حَجَّ فَجَعَلَ حَجَّتَهُ عَنْ ذِي قَرَابَتِهِ يَصِلُهُ بِهَا كَانَتْ حَجَّتُهُ كَامِلَةً وَ كَانَ لِلَّذِي حَجَّ عَنْهُ مِثْلُ أَجْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَاسِعٌ لِذَلِكَ‏

اين حديث عام است و شامل همة ذو القربی می­شود. حديث 5 باب 25 از ابواب نيابت در حج:

14613 وَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي إِبْرَاهِيمَ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ يَحُجُّ فَيَجْعَلُ حَجَّتَهُ وَ عُمْرَتَهُ أَوْ بَعْضَ طَوَافِهِ لِبَعْضِ أَهْلِهِ وَ هُوَ عَنْهُ غَائِبٌ بِبَلَدٍ آخَرَ قَالَ فَقُلْتُ فَيَنْقُصُ ذَلِكَ مِنْ أَجْرِهِ قَالَ لَا هِيَ لَهُ وَ لِصَاحِبِهِ وَ لَهُ أَجْرٌ سِوَى ذَلِكَ بِمَا وَصَلَ قُلْتُ وَ هُوَ مَيِّتٌ هَلْ يَدْخُلُ ذَلِكَ عَلَيْهِ قَالَ نَعَمْ حَتَّى يَكُونُ مَسْخُوطاً عَلَيْهِ فَيُغْفَرُ لَهُ أَوْ يَكُونُ مُضَيَّقاً عَلَيْهِ فَيُوَسَّعُ عَلَيْهِ فَقُلْتُ فَيَعْلَمُ هُوَ فِي مَكَانِهِ أَنَّ عَمَلَ ذَلِكَ لَحِقَهُ قَالَ نَعَمْ قُلْتُ وَ إِنْ كَانَ نَاصِبِيّاً يَنْفَعُهُ ذَلِكَ قَالَ نَعَمْ يُخَفَّفُ عَنْهُ‏

أَقُولُ تَقَدَّمَ تَخْصِيصُهُ بِالْأَبِ وَ يَحْتَمِلُ الْحَمْلَ عَلَى مَنْ لَا يُعْلَمُ أَنَّهُ نَاصِب‏

اين حديث معتبر است هر چند به دليل تعدد نيازی به بررسی سند حديث نداريم. ذيل حديث مهم است.

قبلا داشتيم که نيابت از کافر ممکن نيست، زيرا قابليت تقرب الی الله ندارد. بايد ناصبی را حمل بر آن ناصبی که کافر نيست کرد، مثل منکر شيعه يا منکر بعض فضائل.

از اينها ظاهرا می­توان الغای خصوصيت کرد و از صله رحم به صله مؤمنان و دوستان و همسايگان هم رسيد.

و اما در باره معصومان تنها يک روايت داريم و لذا سند آن را هم بررسی می کنيم.

روايت 1 باب 26 از ابواب نيابت:

14620 مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي ع قَدْ أَرَدْتُ أَنْ أَطُوفَ عَنْكَ وَ عَنْ أَبِيكَ فَقِيلَ لِي إِنَّ الْأَوْصِيَاءَ لَا يُطَافُ عَنْهُمْ فَقَالَ بَلَى طُفْ مَا أَمْكَنَكَ فَإِنَّ ذَلِكَ جَائِزٌ ثُمَّ قُلْتُ لَهُ بَعْدَ ذَلِكَ بِثَلَاثِ سِنِينَ إِنِّي كُنْتُ اسْتَأْذَنْتُكَ فِي الطَّوَافِ عَنْكَ وَ عَنْ أَبِيكَ- فَأَذِنْتَ لِي فِي ذَلِكَ فَطُفْتُ عَنْكُمَا مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ وَقَعَ فِي قَلْبِي شَيْ‏ءٌ فَعَمِلْتُ بِهِ قَالَ وَ مَا هُوَ قُلْتُ طُفْتُ يَوْماً عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ- ثُمَّ الْيَوْمَ الثَّانِيَ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع- ثُمَّ طُفْتُ الْيَوْمَ الثَّالِثَ عَنِ الْحَسَنِ ع- وَ الرَّابِعَ عَنِ الْحُسَيْنِ ع‏ وَ الْخَامِسَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ وَ الْيَوْمَ السَّادِسَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ ع- وَ الْيَوْمَ السَّابِعَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع- وَ الْيَوْمَ الثَّامِنَ عَنْ أَبِيكَ مُوسَى ع- وَ الْيَوْمَ التَّاسِعَ عَنْ أَبِيكَ عَلِيٍّ ع- وَ الْيَوْمَ الْعَاشِرَ عَنْكَ يَا سَيِّدِي وَ هَؤُلَاءِ الَّذِينَ أَدِينُ اللَّهَ بِوَلَايَتِهِمْ فَقَالَ إِذاً وَ اللَّهِ تَدِينَ اللَّهَ بِالدِّينِ الَّذِي لَا يَقْبَلُ مِنَ الْعِبَادِ غَيْرَهُ فَقُلْتُ وَ رُبَّمَا طُفْتُ عَنْ أُمِّكَ فَاطِمَةَ ع- وَ رُبَّمَا لَمْ أَطُفْ فَقَالَ اسْتَكْثِرْ مِنْ هَذَا فَإِنَّهُ أَفْضَلُ مَا أَنْتَ عَامِلُهُ إِنْ شَاءَ اللَّه‏

در باره حسن بن علی کوفی که نام کامل او حسن بن علی بن عبدالله بن مغيره است گفته­اند که ثقه ثقه، علی بن مهزيار هم که معلوم الحال است. موسی بن القاسم کتاب دارد، ابو جعفر ثانی امام جواد عليه السلام است. اين روايت مربوط به طواف است و گفته اند الغای خصوصيت می­کنيم و وقتی طواف مستحب باشد حج هم برای معصومان مستحب است.

در فرع اول در استحباب حج برای غير، قيد عدم حضور در مکه آمده بود که سه روايت دارد:

روايت 3 باب 18 از ابواب نيابت

14596 مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ الرَّجُلُ يَطُوفُ عَنِ الرَّجُلِ وَ هُمَا مُقِيمَانِ بِمَكَّةَ- قَالَ لَا وَ لَكِنْ يَطُوفُ عَنِ الرَّجُلِ وَ هُوَ غَائِبٌ عَنْ مَكَّةَ- قَالَ قُلْتُ وَ كَمْ مِقْدَارُ الْغَيْبَةِ قَالَ عَشَرَةُ أَمْيَالٍ‏

روايت 1 باب 51 از ابواب طواف:

18054 مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ قَالَ كُنْتُ إِلَى جَنْبِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع وَ عِنْدَهُ ابْنُهُ عَبْدُ اللَّهِ- أَوِ ابْنُهُ الَّذِي يَلِيهِ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ أَصْلَحَكَ اللَّهُ يَطُوفُ الرَّجُلُ عَنِ الرَّجُلِ وَ هُوَ مُقِيمٌ بِمَكَّةَ لَيْسَ بِهِ عِلَّةٌ فَقَالَ لَا لَوْ كَانَ ذَلِكَ يَجُوزُ لَأَمَرْتُ ابْنِي فُلَاناً فَطَافَ عَنِّي سَمَّى الْأَصْغَرَ وَ هُمَا يَسْمَعَانِ‏

روايت 5 باب 51 از ابواب طواف ( که ظاهراً ربطی به موضوع ندارد. )

18058 وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ يَحْيَى الْأَزْرَقِ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ يَصْلُحُ لَهُ أَنْ يَطُوفَ عَنْ أَقَارِبِهِ فَقَالَ إِذَا قَضَى مَنَاسِكَ الْحَجِّ فَلْيَصْنَعْ مَا شَاءَ

ما از اين روايت که شرط عدم حضور را مطرح می­کند جواز حج ندبی برای حاضر معذور را هم برداشت می کنيم از طريق الغای خصوصيت، ملاک اين است که او دستش نمی رسد و نبايد تعبد خشک داشت.

دو مطلب ديگر باقی است:

مطلب اول اين که عبادت مستحب برای ديگری که هم شامل طواف و حج و صوم و صيام است دو نوع قابل تصور است:

يکی به قصد نيابت که خودش را جای او قرار دهد.

نوع دوم اهدای ثواب است که به نيت خودش انجام می دهد و سپس ثواب آن را تقديم فرد مورد نظر می کند.

از روايات هر دو برداشت می شود، برخی دارد عنه و برخی ديگر دارد که يجعله له که اين بعد از عمل است و ديگر نيابت نمی تواند باشد. و ما می گوييم هر دو جائز است. و هر دو دارای مدرک است و با هم منافات ندارد.

در رساله عمليه ما آمده است که نمی­توان در عبادات نائب فرد ديگری شد، ولی فتوای ما نسبت به آن چه در رساله هست فرق کرده است.

مطلب دوم مفهوم عبادت برای غير است، زيرا عبادت برای پرورش روح و تقويت فضائل اخلاقی و قرب الی الله است و لعلکم تتقون، روزه برای ديگری چگونه می­تواند اين هدف را محقق سازد.

اين با آيه ان الله و ملائکته يصلون ... فرق دارد، زيرا درود فرستادن نوعی دعاست و بحث ما در نيابت است.

پاسخ اين است که عبادات دو اثر دارد:

يکی همان پرورش روح است

و ديگری ثوابی است که خداوند به انسان می دهد و در نيابت اين ثواب را به ديگری منتقل می کنيم.

در حديثی آمده است که فردی وصيت کرد انبار خرمای او را صدقه بدهند و پيامبر پس از مرگش اين کار را کرد و آخرين دانه خرما را که خرمايي کوچک و پوسيده بود را برداشت و فرمود اگر اين را خودش صدق داده بود بهتر از اين بود که همه خرماها را ما به جای او صدقه بدهيم.