87/08/21
بسم الله الرحمن الرحیم
خلاصه ی بحث:
در مورد اینکه منوب عنه می تواند صبی باشد یا نه نص خاص وجود دارد که صبی بودن را حتی اگر غیر ممیز باشد بلا اشکال می داند.
در مورد شرط عقل و اینکه آیا از منوب عنه مجنون می توان نیابتا حج بجا آورد یا نه و آیا بین مجنون تمام عمر و بعض عمر و یا درجه‌ی جنون فرق است یا نه ابتدا سه مقدمه را مطرح می کنیم تا انشاء الله در جلسات آتیه به بررسی حکم آن بپردازیم.
و اما تمام بحث:
در بحث مربوط به شرائط منوب عنه به عدم شرطیت بلوغ و عقل رسیدیم.
در مورد صبی نص خاص وجود دارد و آن حدیث 1 باب 20 از ابواب وجوب حج و شرائطه: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ بِنْتِ إِلْيَاسَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ ص بِرُوَيْثَةَ وَ هُوَ حَاجٌّ فَقَامَتْ إِلَيْهِ امْرَأَةٌ وَ مَعَهَا صَبِيٌّ لَهَا فَقَالَتْ: يَا رَسُولَ اللَّهِ أَ يُحَجُّ عَنْ مِثْلِ هَذَا؟ قَالَ: نَعَمْ وَ لَكِ أَجْرُهُ. [1]
ظهور عبارت (أَ يُحَجُّ عَنْ مِثْلِ هَذَا) در نیابت است. ولی باید دید آیا این روایت ناظر به صبی ممیز است یا غیر ممیز و یا اینکه بگوئیم این روایت اطلاق دارد و هر دو را شامل می شود. با قرینه‌ی (امْرَأَةٌ وَ مَعَهَا صَبِيٌّ) ممکن است برداشت شود که صبی غیر ممیز است.
اضف الی ذلک که در روایات متعدد وارد شده است که هنگام به حج بردن صبی هم از طرف او لبیک بگوید و هم از طرف او طواف و سعی را انجام دهد و قربانی کند و هکذا و وقتی در این جزئیات، نیابت صحیح باشد در کل هم جایز است.
روایاتی مانند:
در باب 17 از اقسام حج حدیث 1 آمده است: (فَأَحْرِمُوا عَنْه).[2]
در حدیث دوم می گوید: َ (وَ اذْبَحُوا عَنْهُم[3] ).
در حدیث سوم می خوانیم: (وَ مَنْ لَا يَجِدُ الْهَدْيَ مِنْهُمْ فَلْيَصُمْ عَنْهُ وَلِيُّه).[4]
در حدیث پنجم آمده است: (فَإِنْ لَمْ يُحْسِنْ أَنْ يُلَبِّيَ لَبَّوْا عَنْهُ وَ يُطَافُ بِهِ وَ يُصَلَّى عَنْه)[5] این روایات ناظر به این است که از طرف صبی می توان در این اعمال جزئی حج نائب شد و از مجموع این روایات متوجه می شویم که باب حج خصوصیتی دارد که از طرف غیر ممیز هم می توان حج بجا آورد.
و اما مجنون: آیا کسی که در تمام عمر مجنون است و هکذا کسی که در بعضی از عمر مجنون بوده است می توان از طرف او نیابت کرد؟
ظاهر عبارت امام این بود که از طرف مجنون تمام عمر می توان نیابت کرد ولی اگر کسی مجنون بعض العمر بود اگر در زمان افاقة مستطیع بوده است واجب است از طرف او نیابت کنند.
عبارت امام چنین است: و لا يشترط فيه البلوغ و العقل فلو استقر على المجنون حال إفاقته ثم مات مجنونا يجب الاستيجار عنه.
صاحب عروة هم کما مر در این مورد گفته است: تجوز النیابة عن الصبی و المجنون بل یجب الاستیجار عن المجنون اذا استقر علیه حال افاقته ثم مات مجنونا.
محشین هم غالبا با او موافقت کردند و بعضی گفته اند که باید به اندازه ای که حج بر او مستقر شود هشیار باشد.
آیة الله شاهرودی در کتاب حج در جلد 2 صفحه‌ی 26 و 27 می گوید: لا ینبغی الاشکال فی ذلک (جواز نسبت به مجنونی که در بعضی از عمر مجنون بوده است) بعد ثبوت الاتفاق علیه من جمیع الفقهاء و لم یتعرض احد للخلاف فیه. سپس ایشان در مورد جنون تمام عمر می گوید: بلا کلام فی ذلک لاطلاق الادلة (ادله‌ی نیابت) و اما حدیث رفع القلم فقد بینا فی محله انه لا یقتضی الا رفع الالزام عنه. (نه قلم جواز)
عبارت ایشان که ادعا می کند که اتفاق در این امر ثابت شده است محل اشکال است زیرا اکثر علماء متعرض آن نشده اند.
محقق حکیم در مستمسک جلد 11 صفحه‌ی 13 برای اینکه از طرف مجنون می توان نیابت کرد به دلیلی عقلی تمسک می کند و می گوید: الجنون لا یمنع للقابلیة المحل للتقرب الذی هو کمال نفسانی لان الجنون نقص جسمانی لا نفسانی.[6]
به این معنا که چیزی که تقرب پیدا می کند روح انسان است و مجنون روحش سالم است ولی فقط دچار یک بیماری جسمی شده است و این نمی تواند مانع باشد.
برای بررسی این مسئله باید سه مسئله را بحث کنیم.
1- حقیقت جنون چیست؟ آیا به این معنا است رابطه‌ی جسم و روح قطع می شود و به تعبیر دیگر مغز وسیله‌ی ارتباط روح با جسم است و جنون مشکلی در مغز است که موجب شده است این رابطه قطع شود. اگر این کلام را قبول کنیم عبارت مرحوم حکیم هم قابل قبول است. ولی اگر بگوئیم که مجنون کسی است که جسم و روحش هر دو خراب است باید در صحت کلام ایشان تامل کنیم.
2- جنون اقسامی دارد بعضی از اقسام تا حدی است که فقط فرد را در حد یک بجه‌ی کوچک قرار می دهد یعنی فرد مجنون، نماز و روزه می خواند ولی در امور زندگی تدبیر ندارد و به عبارت دیگر ممیز هست ولی عقل او کافی نیست. ولی گاه جنون انسان را در حد حیوان قرار می دهد که حتی تمییز هم ندارد.
3- تکلیف فرد مجنون در روز قیامت چیست و در آن روز با او چه معامله می شود و اینکه بعضی گفته اند که ادله‌ی نیابت از مجنون منصرف است این سوال مطرح می شود که مجنون اگر در زمان افاقه حج بر او مستقر شده بود آیا نباید از طرف او انجام داد و آیا او در روز قیامت ثواب و عقابی ندارد. در مورد مجنون تمام عمر چه باید گفت؛ اگر کسی تمام عمر دیوانه بوده است در روز قیامت با او چه معامله ای می شود آیا مثل صبی است که در روایت آمده است که به او عقل داده و امتحانش می کنند که آیا اطاعت می کند یا تمرد و مطابق آن مثیب و معاقب خواهد بود.