خلاصه‌ی بحث:

قائلین به بطلان نائب شدن صبی در حج به عدم مشروعیت عمل صبی تمسک کرده اند و ما در این جلسه روایات باب را بررسی می کنیم و از آن استفاده می کنیم که عمل صبی جنبه‌ی تمرینی صرف ندارد بلکه فی نفسه مشروعیت دارد و عمل صبی صحیح است. بله در مرحله‌ی اول که مرحله‌ی یادگیری و تمرین دادن است عمل او کامل و صحیح نیست ولی بعد از آنکه قادر شد که عمل را کامل و دقیق بجا آورد هرچند نابالغ باشد عملش صحیح است و روایات بر این امر تصریح دارد. از طرفی ما در اصول گفته ایم که الفاظ عبادات بر صحیح وضع شده است از این رو نماز صبی (که آن را دقیق و کامل اتیان می کند) نمازی است صحیح و در نتیجه مشروع می باشد.

و اما تمام بحث:

بحث در شرائط نائب در حج بود و به شرط اول رسیدیم که بلوغ بود و افرادی که نیابت صبی را قبول نداشتند به مواردی از جمله عدم مشروعیت عبادت صبی تمسک می کردند. ما قائل هستیم که عبادات صبی مشروعیت دارد ولی امر به وجوب در مورد او صادق نیست در باب مشروعیت و یا تمرینی بودن عبادت صبی به بحث روایات رسیدیم در میان روایات شیعه در سه جلد وسائل می توان روایاتی را در این مورد یافت و از آنجا که تعداد این روایات زیاد است از بررسی سند آنها معاف هستیم و در میان آنها یقینا صحاح هم وجود دارد.

جلد سوم وسائل ابواب اعداد الفرائض باب سوم، حاوی حدود 8 روایت دارد که همه در مورد عبادات صبی است. این روایات بر چند قسم است:

قسم اول: روایاتی که به امر کردن به صبیان تصریح کرده است مانند روایت 5 باب

ِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَبِيهِ قَالَ إِنَّا نَأْمُرُ صِبْيَانَنَا بِالصَّلَاةِ إِذَا كَانُوا بَنِي خَمْسِ سِنِينَ فَمُرُوا صِبْيَانَكُمْ بِالصَّلَاةِ إِذَا كَانُوا بَنِي سَبْعِ سِنِين‌[1]

دیروز مطرح کردیم که امر به امر خود از باب امر است و دلائل آن را ذکر کردیم مخصوصا که ما در مسئله صحیح و اعم قائل به صحت هستیم از این رو نماز صبیان نماز صحیح است نه تمرینی.

قسم دوم: روایاتی که به واجب بودن نماز بر صبی است مانند روایت 3 و 4 و واضح است که تعبیر به وجوب در این روایت به معنای استحباب موکد است.

روایت 3: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْعَلَوِيِّ عَنِ الْعَمْرَكِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى قَالَ (سَأَلْتُهُ عَنِ الْغُلَامِ مَتَى يَجِبُ عَلَيْهِ الصَّوْمُ وَ الصَّلَاةُ قَالَ إِذَا رَاهَقَ الْحُلُمَ (نزدیک بلوغ بشود) وَ عَرَفَ الصَّلَاةَ وَ الصَّوْمَ.)[2]

روایت 4: وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُصَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قال: (إِذَا أَتَى عَلَى الصَّبِيِّ سِتُّ سِنِينَ وَجَبَ عَلَيْهِ الصَّلَاةُ وَ إِذَا أَطَاقَ الصَّوْمَ وَجَبَ عَلَيْهِ الصِّيَامُ.)[3]

قسم سوم: روایاتی که به لفظ خذوهم تصریح می کند مانند روایت 1

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ (سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع فِي كَمْ يُؤْخَذُ الصَّبِيُّ بِالصَّلَاةِ فَقَالَ فِيمَا بَيْنَ سَبْعِ سِنِينَ وَ سِتِّ سِنِينَ الْحَدِيثَ)[4]

تعبیر به (خذوهم) به معنای مواخذه کردن، امر کردن و وادار کردن است.

قسم چهارمی: روایاتی که امام می فرماید که ما این کار را می کنیم و این به دلالت التزامی به این تصریح دارد که شما هم این کار را بکنید مانند روایت اول باب چهار.

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ رِبْعِيِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ (كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ ع يَأْمُرُ الصِّبْيَانَ يَجْمَعُونَ بَيْنَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ وَ يَقُولُ هُوَ خَيْرٌ مِنْ أَنْ يَنَامُوا عَنْهَا(.[5]

ظاهر مجموع این روایات در مشروعیت است نه تمرینی بودن.

روایاتی هم در جلد هفتم وسائل باب ابواب من یصح عنه الصوم در باب 29 در مورد صوم صبی آمده است. در این روایات به لفظ (متی یصوم) تعبیر شده است مانند حدیث 2، 9 و 10. و در بعضی (یجب علیه الصوم) تعبیر شده است مانند روایات 5 و 6.

روایت 2: عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّبِيِّ مَتَى يَصُومُ قَالَ إِذَا قَوِيَ عَلَى الصِّيَامِ [6]

این روایت دلالت دارد که اصل صیام بر صبی لازم است و فقط سوال از زمان آن است.

روایت 9: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الصَّبِيِّ مَتَى يَصُومُ قَالَ إِذَا أَطَاقَهُ

روایت 10: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَمَاعَةَ أَنَّهُ سَأَلَ الصَّادِقَ ع عَنِ الصَّبِيِّ مَتَى يَصُومُ قَالَ إِذَا قَوِيَ عَلَى الصِّيَامِ [7]

روایت 5: عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِذَا أَطَاقَ الْغُلَامُ صَوْمَ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ مُتَتَابِعَةٍ فَقَدْ وَجَبَ عَلَيْهِ صَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ. [8]

مراد از غلام به قرینه‌ی روایات قبل (مانند اذا راهق الغلام) غیر بالغ است هرچند در غیر این مورد به بالغ هم اطلاق می شود.

روایت 6: که همان روایت 3 باب قبل است.

ان قلت: دو روایت وجود دارد که دلالت بر تمرینی بودن می کند مانند روایت هفتم از باب سوم از بواب اعداد الفرائض.

4403- وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ فَضَالَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ أَوْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ يُتْرَكُ الْغُلَامُ حَتَّى يَتِمَّ لَهُ سَبْعُ سِنِينَ فَإِذَا تَمَّ لَهُ سَبْعُ سِنِينَ قِيلَ لَهُ اغْسِلْ وَجْهَكَ وَ كَفَّيْكَ فَإِذَا غَسَلَهُمَا قِيلَ لَهُ صَلِّ ثُمَّ يُتْرَكُ حَتَّى يَتِمَّ لَهُ تِسْعُ سِنِينَ فَإِذَا تَمَّتْ لَهُ عُلِّمَ الْوُضُوءَ وَ ضُرِبَ عَلَيْهِ وَ أُمِرَ بِالصَّلَاةِ وَ ضُرِبَ عَلَيْهَا فَإِذَا تَعَلَّمَ الْوُضُوءَ وَ الصَّلَاةَ غَفَرَ اللَّهُ لِوَالِدَيْهِ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.[9]

و همچین روایت 3 باب 29 در ابواب صوم.

َ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّا نَأْمُرُ صِبْيَانَنَا بِالصِّيَامِ إِذَا كَانُوا بَنِي ْعِ ِينَ َا َاقُوا مِنْ صِيَامِ الْيَوْمِ فَإِنْ كَانَ إِلَى نِصْفِ النَّهَارِ أَوْ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ أَوْ أَقَلَّ فَإِذَا غَلَبَهُمُ الْعَطَشُ وَ الْغَرَثُ (گرسنگی) أَفْطَرُوا حَتَّى يَتَعَوَّدُوا الصَّوْمَ وَ يُطِيقُوهُ فَمُرُوا صِبْيَانَكُمْ إِذَا كَانُوا بَنِي تِسْعِ سِنِينَ بِالصَّوْمِ مَا أَطَاقُوا مِنْ صِيَامٍ فَإِذَا غَلَبَهُمُ الْعَطَشُ أَفْطَرُوا. [10]

قلنا: مطلب عکس است و این روایات قرینه می شود که روایات سابق همه بر مشروعیت عمل صبی دلالت داشته باشد به این بیان که که عبادات صبی در دو مرحله است یکی مرحله‌ی تمرین است مانند این دو روایت زیرا در این روایت آمده است (حتی یتعودوا) یعنی عادت کنند و مرحله‌ی دوم انجام دقیق خود عمل است که عمل آنها در این مرحله مشروعیت دارد از این رو اگر از مرحله‌ی عادت گذشتیم (مانند روایات سابق) عملشان مشروعیت داشته و صحیح است.