موضوع: خطبه فدکیة/فلسفه زکاة /زکاة به معنی پاک کردن نفس

شرح خطبه فدکیه

فلسفه زکات

حضرت زهرا (س): «وَ [جَعَلَ] الزَّكَاةَ تَزْكِيَةً لِلنَّفْسِ وَ نَمَاءً فِي الرِّزْقِ».[1]

خلاصه کلمات سیده نساءالعالمین در بیان حکمت و سر وجوب نماز و حکمت تشریع آن در مسجدالنبی به مناسبت غصب فدک در حضور مهاجر، انصار و دوخلیفه، این شد که انسان را از بیماری کبر و جهل پاک می‌کند؛ زیرا پیدایش کبر در انسان در اثر غفلتش از سنت بندگی خود با خدا است. اما فلسفه وجوب زکات، پاک کردن نفس از صفت بخل است و آن را از علاقه و آلودگی به مال دنیا پاک می‌کند و باعث افزایش رزق و روزی می‌شود.

زکات به معنی پاک کردن نفس

زکات با «زا» در لغت به دو معنی آمده است: یکی پاک کردن و تطهیر و دیگری به معنای رشد و نمو می‌باشد. قرآن می‌فرماید: ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا ...﴾؛[2] «ای پیامبر از مال مردم زکات بگیر تا بدین وسیله آنان را پاک و پاکیزه گردانی». چون مال دنیا غالبا به جان و دل مردم بسته است و به آن علاقه دارند. وقتی انسان از این مالی که برایش زحمت کشیده و با مشقت آن را بدست آورده است برای رضای خدا از آن گذشت و واجبات مالی خود را ازجمله زکات را پرداخت، این درواقع تزکیه نفس است که خود را از علائق دنیا و مادیات پاک کرده است.

زکات به معنی رشد و نمو مال

به‌واسطه دادن زکات، مال انسان رشد و نمو می‌کند و زیاد می‌شود و درواقع چیزی از آن کم نمی‌شود. شاعر می‌گوید: فضله رز را چون ببرد باغبان بیشتر دهد انگور. حضرت زهرا می‌خواهند بفرمایند: خداوند به‌واسطه دادن زکات نه‌تنها در این دنیا روزی شما را زیاد می‌کند، بلکه در آخرت چندین برابرش را عطا می‌کند. درواقع زکات بیمه کردن مال است. در روایت می‌خوانیم که امام کاظم فرمودند: «حَصِّنُوا أَمْوَالَكُمْ بِالزَّكَاةِ».[3] «با زکات اموال خود را حفظ کنید». اگرچه زکات هم به معنی رشد و نمو و هم به معنی پاک کردن نفس و مال آمده است اما حضرت زهرا در این جمله زیاد کردن مال و رزق و روزی را با دادن زکات جداگانه ذکر کرده‌اند و می‌فرمایند: «وَ الزَّكَاةَ تَزْكِيَةً لِلنَّفْسِ وَ نَمَاءً فِي الرِّزْقِ».[4] «خداوند زکات را واجب فرمود چون هم نفس شما را از علاقه و آلودگی به مال دنیا و دلبستگی به آن و از بخل، پاک می‌کند و هم سبب افزایش و برکت و وسعت روزی شما می‌گردد.

چند برابر شدن مال با اداء زکات

این جمله درواقع اشاره دارد به آیه کریمه: ﴿وَمَا آتَيتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ﴾[5] . دهندگان زکات، اموال خود را چند برابر می‌کنند و باعث برکت می‌شوند و ازطرفی صفت رذیله بخل و ما‌ل‌دوستی را از خود برطرف می‌کنند که قرآن می‌فرماید: ﴿وَمَنْ يوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾[6] خداوند در سوره شمس بعد از چند قسم، مسئله تزکیه نفس و خودسازی را مطرح می‌کند و می‌فرماید: ﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا﴾[7] . «به‌راستی رستگار شد کسی که نفس را پاک و تزکیه کرد و از آلودگی‌ها و صفات ذمیمه ازجمله بخل، منزه ساخت. خداوند در مذمت و عذاب بخل می‌فرماید: ﴿وَلَا يحْسَبَنَّ الَّذِينَ يبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيرًا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَيطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ يوْمَ الْقِيامَةِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾.[8] بخل درمقابل جود و بخشش است. در تعقیبات نماز می‌خوانیم: «اللّهُمَّ إِنْ عَظُمَتْ ذُنُوبِي فَأَنْتَ أَعْظَمُ ، وَإِنْ كَبُرَ تَفْرِيطِي فَأَنْتَ أَكْبَرُ ، وَإِنْ دامَ بُخْلِي فَأَنْتَ أَجْوَدُ اللّهُمَّ اغْفِرْ لِي عَظِيمَ ذُنُوبِي بِعَظِيمِ عَفْوِكَ ، وَكَثِيرِ تَفْرِيطِي بِظاهِرِ كَرَمِكَ ، وَاقْمَعْ بُخْلِي بِفَضْلِ جُودِكَ. اللّهُمَّ ما بِنا مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنْكَ».[9]

جهنم اثر بخل

زراندوزی و انباشتن ثروت و خودداری از انفاق و صدقات واجبه و مستحبه و خودداری از پرداخت واجبات مالی، همه وسیله عذاب جهنم می‌شوند. قرآن می‌فرماید: ﴿وَالَّذِينَ يكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا ينْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ؛ يوْمَ يحْمَى عَلَيهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَى بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَذَا مَا كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ﴾[10] . این مالی را که انسان نسبت به آن بخل ورزید صورت ملکوتی آن به‌صورت عذاب مجسم می‌شود و داغ و گداخته می‌شود و آن را به پیشانی، پهلو و پشت کسانی‌ می‌گذارند که از پرداخت واجبات مالی خودداری کردند. بنابراین به فرمایش حضرت زهرا(سلام علیها) زکات نما و رشد رزق و روزی است. غرض از انفاق، تزکیه جان و مال و رشد و نمو دادن دارائی است. قرآن می‌فرماید: ﴿وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيءٍ فَهُوَ يخْلِفُهُ وَهُوَ خَيرُ الرَّازِقِينَ﴾[11] . «هرچه را انفاق کنید خداوند جای آن قرار می‌دهد. خداوند بهترین روزی‌دهندگان است». قضیه مرحوم حاج ملا کاظم ساروقی معروف است که زکات مال خود را بعد از برداشت محصول در همان‌ محل خرمن می‌پرداخت که به برکت آن حافظ قرآن شد. قبر ایشان در همین «قبرستان نو» در قم می‌باشد. البته انفاق شرایطی دارد که باید از مال حلال و از بهترین اموال باشد: ﴿أَنْفِقُوا مِنْ طَيبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ﴾[12] . باید بدون منت، سرزنش و تحقیر باشد و هر که هرچه دارد از همان انفاق کند. حتی کسی هم که در مضیقه است از لحاظ معیشت، قرآن می‌فرماید: ﴿لِينْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ﴾[13] . «هرکس به اندازه توانش انفاق کند». به دنبال این جمله می‌فرماید: ﴿وَمَنْ قُدِرَ عَلَيهِ رِزْقُهُ فَلْينْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَا يكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَيجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يسْرًا﴾[14] . در جای دیگر می‌فرماید: ﴿وَيؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ﴾.[15]

عرض شد که زکات برای برای طهارت نفس است؛ همان‌طور که قرآن می‌فرماید: ﴿وَسَيجَنَّبُهَا الْأَتْقَى؛ الَّذِي يؤْتِي مَالَهُ يتَزَكَّى﴾[16] . اهل تقوا از آتش شعله‌ور جهنم دوری می‌جویند. آنان که مال خود را به‌خاطر تزکیه و پاکی نفس، می‌پردازند.

بخل، عامل دشواری کارها

همان‌گونه که گفته شد بخل باعث سختی و دشواری کار می‌شود و عاقبتش آتش جهنم است. قرآن می‌فرماید: ﴿وَأَمَّا مَنْ بَخِلَ وَاسْتَغْنَى؛ وَكَذَّبَ بِالْحُسْنَى؛ فَسَنُيسِّرُهُ لِلْعُسْرَى؛ وَمَا يغْنِي عَنْهُ مَالُهُ إِذَا تَرَدَّى﴾.[17] «کسی‌که بخل ورزید و خود را بی‌نیاز از لطف و رحمت خدا دانست و نیکی را تکذیب کرد، به‌زودی کارش را دشوار و سخت می‌کنیم و او را برای سختی آماده می‌سازیم و این در حالی است که وقتی در قعر جهنم سقوط کرد مالش برای او سودی ندارد و وی را بی‌نیاز نمی‌کند.

چرا زکات نفس را تزکیه می‌کند؟

واضح است که در راستای مبارزه اسلام با وابستگی بیش از حد به مال ﴿وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيرِ لَشَدِيدٌ﴾،[18] این انفاق تمرینی است برای تعدیل غریزه محبت مال که مبادا مال، هدف قرار گیرد و سایر غرایز و عواطف عالی را تحت‌الشعاع قرار دهد. خصوصا که مالک حقیقی خداست و او به انسان مثل یک وکیل اجازه تصرف می‌دهد. قرآن می‌فرماید: ﴿وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ﴾؛[19] «از آن چیزهایی که خداوند شما را در آنها جانشین خود قرار داده انفاق کنید». این آیه نشان می‌دهد انسان جز وکیل و نائب ازطرف مالک حقیقی، نیست. خداوند به او مالکیت اعتباری داده است.

حب مال، غریزی و فطری است

اگرچه مال‌دوستی جزو فطرت انسان است و خداوند آن را به جهت تامین معاش و زندگی قرار داده است همان‌طور که قرآن می‌فرماید: ﴿وَإِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيرِ لَشَدِيدٌ﴾،[20] «هرآینه انسان، شدیدا مال را دوست ‌دارد». لذا اصلاح امور اقتصادی به الغاء مالکیت فردی نیست چنان‌که مکاتب انحرافی مثل کمونیست‌ها و اشتراکی‌ها، قائل به آن هستند.