موضوع: بررسی خطبه فدکیة/روزه عامل تثبیت اخلاص /اثرات تربیتی روزه

شرح خطبه فدکیه

حضرت زهرا(س) به مناسبت غصب فدک به مسجدالنبی رفتند و در حضور مهاجر و انصار و دو خلیفه به ایراد سخن پرداختند و ضمن خطبه غرای خودشان، فلسفه احکام و مصالح واجبات را بیان فرمودند. بعد از ذکر حکمت تشریع نماز که عبارت است از منزه ساختن بندگان از کبر و غرور، وارد توضیح فلسفه زکات می‌شوند و می‌فرمایند: «وَ [جَعَل]َالزَّكَاةَ تَزْكِيَةً لِلنَّفْسِ وَ نَمَاءً فِي الرِّزْقِ».[1] خداوند زکات را قرار داد برای پاک کردن نفس و جان انسان از بخل و علاقه مفرط به مال و زیاد شدن روزی انسان با پرداخت زکات. عرض شد علاقه به مال، فطری و غریزی انسان است که اسلام با امضای اصل فطری بودن مالکیت و تحکیم و تشویق آن، با ترغیب به تجارت، زراعت، استخراج معادن و بهره‌برداری از ذخایر، دریاها و آب‌های عمومی و اراضی موات و با تاکید فراوان به کارو به‌دست آوردن معاش به دست خود ازراه تجارت و کسب‌های دیگر، انسان‌ها را تشویق می‌کند. خداوند ازطرفی ثروت‌اندوزی از راه‌های نامشروع مانند: ربا در معامله و قرض، احتکار، کم‌فروشی و معاملات خیانت‌آلود را حرام اکید می‌داند و ازطرف دیگر به انفاق واجب یا صدقات چه در زمان حیات و چه بعد از مرگ، به‌صورت وقف، صدقات جاریه و اولاد صالح و باقیات‌الصالحات دیگر، تاکید می‌ورزد.

روزه، عامل تثبیت اخلاص

«وَ [جَعَل] الصِّيَامَ تَثْبِيتاً لِلْإِخْلَاصِ».[2] خدای متعال روزه را قرار داد برای تثبیت و استحکام اخلاص انسان‌ها.

روزه در شرع مقدس اسلام عبارت است از پرهیز از خوردن و آشامیدن از مفطرات به قصد قربت. روزه یکی از واجباتی است که باید با قصد قربت و انجام فرمان خداوند انجام شود. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيكُمُ الصِّيامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾.[3]

هدف از روزه‌داری تقوا و خودسازی و پرهیز از گناهان می‌باشد که در کلام حضرت زهراء(س) از آن به اخلاص و خالص ساختن انسان یاد شده است. درواقع روزه موجب نورانیت قلب و دوری از شهوات است؛ چنان‌که سعدی هم می‌گوید:

اندرون از طعام خالی دار     تا در آن نور معرفت بینی

حال اگر گفته شود راز اینکه حضرت روزه را تثبیت کننده اخلاص معرفی فرموده چیست، بااینکه واجبات و عبادات دیگر هم اگر با اخلاص انجام شوند موجب ساختن انسان و رسیدن به مقام قرب الهی می‌باشند؟ جوابش این است که عمل روزه‌داری از چشم انسان‌ها پوشیده است و درمقابل آن انتظار تمجید و تعریف نیست، برخلاف بقیه عبادات که درمعرض دید و اطلاع مردم هستند. به همین جهت روزه که معمولا پنهانی است اخلاص را بیشتر در انسان استوار می‌سازد؛ چنان‌که امام باقر(ع) از رسول خدا نقل می‌فرماید: «قال اللَّه عز و جل الصوم لي و أنا أجزي به».[4] روزه برای من است و من خود، پاداش آن را می‌دهم. اگر «اجزی» مجهول خوانده شود معنایش این است که من خودم پاداش روزه هستم! یعنی روزه یک‌طرف و خدای متعال با آن عظمت و ارزش یک‌طرف. تنها چیزی که می‌تواند پاداش روزه باشد خود خداوند است و هیچ‌چیز در ثواب با روزه برابری نمی‌کند و پاداش آن واقع نمی‌گردد مگر خداوند! این احتمال دوم را مرحوم علامه طباطبایی(رحمه‌الله) در تفسیر المیزان به آن اشاره دارند.

اثرات تربیتی روزه

روزه ابعاد گوناگونی دارد و در وجود انسان ازنظر مادی و معنوی آثار مثبت می‌گذارد، روح انسان را تلطیف، اراده او را قوی و غرائز و شهوات وی را تعدیل می‌نماید و به تعبیر حضرت «الصوم جنة من النار»[5] روزه سپری است در برابر آتش دوزخ.

در حدیث دیگری ار حضرت علی(ع) می‌خوانیم که از پیامبر(ص) پرسیدند: چه کنیم که شیطان از ما دور شود؟ حضرت فرمودند: «الصوم یُسَوّد وجهه والصدقه تکسر ظهره والحب فی الله واالمواظبته علی العمل الصالح یقطع دابره[6] والاستغفار یقطع وتینه».[7] استغفار رگ گردن شیطان را قطع می‌کند. حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه در ادامه بیان فلسفه عبادات می‌فرماید: «وَ الصِّیَامَ ابْتِلاَءً لِإِخْلاَصِ الْخَلْقِ»[8] . «خداوند روزه را قرار داد تا روح اخلاص را در مردم پرورش دهد».

در حدیث دیگری از پیامبر(ص) می‌خوانیم: «إن للجنة بابا يُدعى الريان لايدخل منه إلا الصائمون».[9] مرحوم صدوق در معانی‌الاخبار در شرح این حدیث می‌نویسند: انتخاب این نام برای این درب بهشت به‌خاطر آن است که بیشترین زحمت روزه‌دار از ناحیه عطش است؛ هنگامی‌ که روزه‌داران از این درب وارد می‌شوند چنان سیراب می‌گردند که بعد از آن هرگز تشنه نخواهند شد.[10]

اثر اجتماعی روزه

هشام ‌بن‌ حکم از امام صادق علیه‌السلام روایت می‌کند که از علت تشریع روزه پرسیدم. حضرت فرمودند: «انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی و الفقیر و ذلک ان الغنی لم یکن لیجد مس الجوع فیرحم الفقیر لان الغنی کلما اراد شیئا قَدَر علیه فارادالله تعالی ان یسوی بین خلقه و ان یذیق الغنی مس الجوع والالم لیرق علی الضعیف و یرحم الجائع».[11]

آثار بهداشتی و درمانی روزه

«الکسی سوفورین» دانشمند روسی در کتاب خود می‌نویسد: «درمان ازطریق روزه فایده زیادی برای درمان کم‌خونی، ضعف روده‌ها، التهاب بسیط مزمن، دمل‌های داخلی و خارجی، سل، روماتیسم، نقرس، ریختگی پوست، بیماری‌های چشم، مرض قند، بیماری‌های جلدی، کلیه و کبد و... دارد». (کتاب روزه روش نوین برای بیماری‌ها).

در حدیث معروفی پیامبر اکرم فرمودند: «صوموا تصحوا».[12] روزه بگیرید، سالم می‌شوید. و در حدیث دیگری فرمودند: «المعدة بیت کل داء والحمیة راس کل دواء»؛[13] معده خانه هر دردی و پرهیز و امساک، اساس هر دارویی است. می‌دانیم که عامل بسیاری از بیماری‌ها زیاده‌روی در خورن غذاهای مختلف است. چون مواد اضافی جذب نشده به صورت چربی‌های مزاحم در نقاط مختلف بدن و یا چربی و قند اضافی در خون باقی می‌ماند و بهترین راه درمان و مبارزه با این مواد زاید میکروب‌زا، روزه‌داری است.

نکته مهم اینکه روزه یک امر عدمی است و بروز و ظهور ندارد و دیگران کمتر متوجه آن می‌شوند و ریا درروزه کمتر راه می‌یابد، روی این حساب، اشخاص قصدشان رضای خدا و خالص است. لذا خود خداوند پاداش آن را می‌دهد و یا پاداش روزه‌دار به اندازه خداوند است.

قرآن می‌فرماید: ﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ﴾.[14] مرحوم شهید دستغیب می‌فرماید: «اخلاص در هر عملی چه واجب و چه مستحب، مقوم عمل است و واجب است که انسان در تحصیل اخلاص در عبادت تلاش کند. در نماز می‌خوانیم: «ایاک نعبد و ایاک نستعین». توحید و اخلاص در عبادت و استعانت از خداوند، چیزی که اخلاص را محکم و پابرجا می‌کند روزه است.

دوستی و اختیار سه چیز

حضرت علی(ع) فرمودند: من سه چیز را از دنیا دوست‌دارم و اختیار کردم 1. جهاد در راه خدا؛ 2. گرامی ‌داشتن میهمان؛ 3. روزه در تابستان.[15] بنابراین روزه تمرین اخلاص است. از پیامبر اکرم(ص) روایت شده: «أنّ الشيطان ليجري من ابن آدم مجرى الدّم فضيّقوا مجاريه بالجوع و العطش».[16] در «فروع کافی» کتاب اطعمه و اشربه، حضرت می‌فرماید: «مبغوض‌ترین خلق، نزد خداوند شخص پر‌خور و پر‌خواب است».[17] قهرا کسی که پر‌خور و پر‌خواب است، دلش مکان و مأوای شیطان است!