موضوع: المفاهيم/مفهوم الغاية /خلاصه و تتمه الاّ و انما

خلاصه و تتمه الاّ

سخن پیرامون مفهوم حصر است، ادات حصر بیان شد، یکی از ادات حصر «الا» هست، در«الا» چند بحث مطرح می‌شود:

    1. استثناء از نفی اثبات است و استثنای از اثبات نفی است.

    2. اگر مطلب بالا را گفتیم جمله استثنایی دال بر حصر می‌کند یا نه؟

گفته شد تبادر دال بر حصر است و کلمه التوحید هم دال بر حصر داشتن است و الا علامة التوحید نمی‌شد.

    3. آیا این حصر منطوق جمله استثناییه است یا مفهوم جمله استثناییه هست؟

مرحوم آخوند می‌گویند اگر ما این را از خصوصیت جمله استثناییه بهره بردیم می‌شود مفهوم و اگر از «الا» این را استفاده کردیم می‌شود منطوق.

اکرم العلما الا زیداً، از این الا زیداً استفاده می‌کنیم که مفهوم دارد و مفهومش این است که فقط زید را اکرام نکن، نه اینکه دیگران را هم اکرام نکنی.

به نظر می‌رسد که ما منطوق باید بگیریم زیرا در جمله استثنایی ما دو رکن داریم، رکن اول مستثنی‌منه است و رکن دوم مستثنی است. ما این حصر را از مجموعه مستثنی‌منه و مستثنی استفاده می‌کنیم که گره‌خورده به «الا» است؛ بنابراین این‌که از جمله استثناییه حصر استفاده می‌شود این نه بالمفهوم بلکه بالمنطوق است. (این از یک واژه حصر)

پس اگر مواجه شدیم با جمله حصریه باید از آن استفاده مفهوم کنیم یا قصر (حصر؟) الصفة از موصوف مانند لا فتی الا علی لا سیف الا ذوالفقار، یا قصر (حصر؟) الموصوف علی الصفه مثلاً اگر گفته شود که زید هم کاتب است و هم شاعر، ما می‌گوییم ما زیدٌ الا کاتباً این موصوف فقط وصف کتابت را دارد.

از «الا» می‌گذریم و وارد کلمه «انما» می‌شویم.

حصر در انّما

«انّما» هم از ادات حصر است و در قرآن هم فراوان از آن استفاده شده.

از جمله موارد انما در قرآن

﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾[1]

معنای این جمله حصر است: ولیّ شما فقط خدا، پیامبر و علی هستند.

﴿إِنَّمَا جَزَاءُ الَّذِينَ يُحَارِبُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلَافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ﴾[2]

اینجا دو عنوان است، عنوان محارب و عنوان مفسد، با محاربین و مفسدین این مجازات‌ها را باید داشت: اعدام با شمشیر، اعدام با دار زدن، قطع دست و پا من خلاف و تبعید.

اینجا انما یعنی مجازات‌های دیگر نه، 80 ضربه شلاق و … نه فقط اعدام.

﴿إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ﴾[3]

اینجا هم حصر است؛ محرمات خداوند میته هست، دم هست، لحم خنزیر است و حیوانی که به نام بت کشته شده است.

نکته: حصر گاهی حقیقی است و گاهی حصر اضافی است و ما الآن درصدد بیان اصل حصر در قرآن هستیم.

﴿لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾[4] ، ﴿إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَىٰ إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ ۚ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولَٰئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾[5]

این آیه بایسته‌های مسئله سیاست خارجی نظام اسلامی را بیان می‌کند و امروز از مصادیق بارز این آیه رژیم غاصب صهیونیستی است.

﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[6]

این آیه هم حصر است و زنان پیامبر را شامل نمی‌شود.

نکته: روایاتی که این حصر را از عامه روایت کردند بیش از آن روایاتی است که این حصر را از خاصه روایت کردند می‌باشد. این بیان را علامه طباطبایی در ذیل این آیه آورده‌اند.

فعلی هذا این آیه هم آیه حصر است و به جهت اخراج همسران پیامبر است.

تنها مخالف در این مسئله فخر رازی است؛ فخر رازی برای اینکه آیه ولایت را منکر شود و بگوید اختصاصی به امیرالمؤمنین ندارد گفته اصلاً حصر مفهوم ندارد، دلیلی که آورده این است که «انما» در معانی دیگر هم بکار رفته است.

﴿إِنَّمَا مَثَلُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَاءٍ أَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ مِمَّا يَأْكُلُ النَّاسُ وَالْأَنْعَامُ﴾[7] ﴿أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ﴾﴿وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ﴾[8]

خداوند چند تشبیه کرده و هر جا که انما و ادات حصر آمد معنایش مفهوم داشتن نیست.

پاسخ: این سه مَثَل به یک مفهوم برمی‌گردد و آن مفهوم ناپایداری است، دنیا پایدار نیست.

ادامه مطلب در جلسه بعد تبیین می‌شود.