موضوع: فقه کاربردی/ روش های فقه کاربردی/ اختیارات و ولایت مطلقه فقیه/ اختیارات حکومتی ولی فقیه/لزوم مشورت برای ولی فقیه

آیا مشورت برای پیامبر لازم و واجب است؟ بر فرض عدم وجوب مشورت برای پیامبر آیا مشورت برای ولی فقیه لازم است؟ بعد از لزوم مشورت برای ولی فقیه مشاوران او چه کسانی باید باشند؟ اگر ولی فقیه خلاف نظر مشاوران عمل کند و آسیبی متوجه جامعه شود آیا این نشان بی تدبیری است یا نشان بی تدبیری نیست؟

حُسن مشورت و ترقیب مردم به مشورت روایات فراوانی نقل شده است. تمرکز در این جلسات در خصوص مشورت برای حاکم است. آیا حاکم می تواند تنها به رای خود عمل کند یا به نظر کسانی که به آنها علاقه و دوست دارد عمل کند یا نمی تواند؟

تاریخچه مشورت

از قرآن کریم استفاده می شود مشورت شیوه حکومت گران بوده خواه حکومت گران ملحد یا مومن است. اما حکومت گران مومن پیامبر اکرم است

آل‌عمران‌ ، الجزء 4، الصفحة: 71، الآية: 159

﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظّاً غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴾[1]

از مسلمات است که پیامبر اکرم بخصوص در دوره حکومت خود در مدینه در مواردی مانند در جنگ بدر« اشیروا علیه»، در جنگ احد، در غزوه احزاب و طائف مشورت می کردند. آیت الله سبحانی در کتاب مفاهیم القرآن جلد 2 و کتاب معالم الحکومة الاسلامیة، همه موارد را ذکر کرده اند.

مشورت کردن (غیر پیامبر) ملکه سباء

حضرت سلیمان به ملکه سباء نامه نوشت

النمل‌ ، الجزء 19، الصفحة: 379، الآية: 28

﴿اذْهَبْ بِكِتَابِي هذَا فَأَلْقِهْ إِلَيْهِمْ ثُمَّ تَوَلَّ عَنْهُمْ فَانْظُرْ مَا ذَا يَرْجِعُونَ﴾[2] ﴿قَالَتْ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ إِنِّي أُلْقِيَ إِلَيَّ كِتَابٌ كَرِيمٌ﴾[3] ﴿إِنَّهُ مِنْ سُلَيْمَانَ وَ إِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ﴾[4] ﴿أَلاَّ تَعْلُوا عَلَيَّ وَ أْتُونِي مُسْلِمِينَ﴾[5]

آیه محل شاهد در مشورت کردن ملکه سباء این آیه است

﴿قَالَتْ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونِي فِي أَمْرِي مَا كُنْتُ قَاطِعَةً أَمْراً حَتَّى تَشْهَدُونِ﴾[6]

ملکه سبا به ملاء که بزرگان یک حکومت یا مقامات بک حکومت هستند قرآن ملاء در بزرگان حکومت باطل آنها بکار رفته است. ملکه سباء به ملاء گفت نظرتان را بگویید تا آن را اجرا کنم.

مشورت فرعون

فرعون به عنوان یک ملحد از مشورت استفاده می کردند. فرعون گفت حضرت موسی می خواهد شما را از سرزمین خود خارج کند، امر شما چیست؟ در این آیه ملاء فرعون به مشورت نشسته اند

الأعراف‌ ، الجزء 9، الصفحة: 164، الآية: 109

﴿قَالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ إِنَّ هذَا لَسَاحِرٌ عَلِيمٌ﴾[7] ﴿يُرِيدُ أَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ أَرْضِكُمْ فَمَا ذَا تَأْمُرُونَ﴾[8] ﴿قَالُوا أَرْجِهْ وَ أَخَاهُ وَ أَرْسِلْ فِي الْمَدَائِنِ حَاشِرِينَ﴾[9]

جمع بندی این است که مشورت در عرصه حکومت یک روش عقلائی بین حاکمان مومن و ملحد بوده است بنابراین اگر کسی به استناد این سیره بگوید حکومت گران اسلامی – فعلا مراد غیر از پیامبراست- در مسائل کلان نیز باید مشورت کنند تا نظریه صائب و روشن بدست آید. این نظریه بدون مبنی نیست یکی از جاهایی که مقدمه واجب کارایی دارد اینجا است اگر حاکم اسلامی باید درست حکومت داری کند به نظامات صحیح نیاز دارد که در اصل سوم قانون اساسی وارد شده است. بدون مشورت با عقلاء نظامات صحیح بدست نمی آید مقدمه واجب واجب است عقلا اگر شرعا واجب شرعی نباشد.

مشورت در قرآن

مشورت به معنای لزوم شنیدن سخن مشاوران نیست دلیل آن آیه شریفه است﴿و شاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکل علی الله﴾ تعبیر به فاذا عزمت دارد یعنی اگر پیامبر تصمیم گرفت پس تصمیم گیر نهایی حاکم است این عزمت اطلاق دارد یعنی فاذا عزمت طبق نظر مشاوران یا برخلاف نظر مشاوران پس لزوم مشورت به معنای شنیدن سخن نظر مشاور نیست.

سه آیه در قرآن درباره مشورت است

آیه اول

آل‌عمران‌ ، الجزء 4، الصفحة: 71، الآية: 159

﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظّاً غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴾[10]

مراد از « الامر» در آیه شریفه چیست؟

ال در الامر عهد یا جنس؟

الامر امر مردمی یا امر الهی؟

آیه دوم:

الشورى‌ ، الجزء 25، الصفحة: 487، الآية: 38

﴿وَ أَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾[11]

آیه سوم: فطام یا از شیر گرفتن بچه

زن و شوهر با هم مشورت می کنند در از شیر گرفتن فرزند خود.

البقرة ، الجزء 2، الصفحة: 37، الآية: 233

﴿وَ الْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَ عَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ كِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لاَ تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلاَّ وُسْعَهَا لاَ تُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَ لاَ مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَ عَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذٰلِكَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالاً عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَ تَشَاوُرٍ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْهِمَا وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلاَدَكُمْ فَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِذَا سَلَّمْتُمْ مَا آتَيْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾[12]