موضوع: فقه کاربردی/ روش های فقه کاربردی/ نقش زمان و مکان در استنباط/ زمان و مکان در مواضع امامان علیهم السلام

(چند دقیقه ابتدای جلسه ضبط نشده)

با این مطلب که نگوییم احکام هزار و چهارصد سال پیش برای هزار و چهارصد سال پیش بوده ربطی به زمانه ما ندارد این نوع از پویایی فقه ربطی به فقه جواهری ندارد. فقه جواهری می گوید احکام ثابت و در تغییر موضوعات آنها حاصل می شود. روش امام علی علیه السلام در یک مقطع سکوت می کند و در مقطع دیگر حکومت را بدست می گیرد؛ امام حسن علیه السلام ابتدا هشت ماه حکومت می کند ولی بعد از آن شرایط تغییر کرد می فرماید« لو وجدت اعوانا لقاتلت معاویة لیلا و نهارا»، اگر یارانی وفادار داشتم شب و روز با معاویه جنگ می کردم اما شرایط تغییر کرد چون جنگ به یارانی وفادار نیاز دارد. مواضعه حکمیانه امامان معصوم را وقتی بررسی می کنم می بینیم متاثر از شرایط زمانه بوده است.

در دوره امام باقر و امام صادق علیهما السلام فرصتی برای تبیین دین فراهم شد که تا آن زمان چنین فرصتی فراهم نشده بود. روای می گوید در مسجد کوفه بودم« سمعت تسعة مائة شیخ کلهم یقولون حدثنی جعفر بن محمد الصادق» فقط در مسجد کوفه نهصد نفر می گفتند امام صادق علیه السلام ما را روایت کرده است در حالی که بین عراق و مدینه فاصله زیاد است. این حرکت علمی را امام باقر و امام صادق علیهما السلام ایجاد کرده اند. در حقیقت موضوع تکلیف خود را تبین دین قرار داده اند لذا از مبارزات حاد و تند کناره گرفته بودند در حالی که برخی از امامان در مقابل دستگاه موضع تند داشته اند چون بار تبین دین زمین مانده بود و فقط توان برداشتن آن را داشته اند چون قرآن در خانه اهل بیت نازل شده است. در قیام زید تنها یک نفر از اصحاب امام صادق علیه السلام بود و آن سلیمان بن خالد معروف به اقطع بود؛ به امامت امام صادق سخت معتقد بود در جنگ به فرمانده خود که زید بود می گوید از من سئوال شد جعفر خیر ام زید؟ می گوید در جواب گفت یک روز جعفر به عمر زید می ارزد. زید در پاسخ گفت نعم جعفر امامنا فی الحلال و الحرام، امام صادق قیام زید را محکوم نکرد بلکه از زید تجلیل کرد، درباره زید فرمود: «رحمه الله عمی زیدا فانه لو ظفر لوفا» اگر پیروز می شد وفا می کرد. زید حق شناس، کوفی ها به زید و امام حسین بی وفایی کردند و زید با وضع فیجع به شهادت رسید.

نقش فرهنگی حرکت امام باقر و امام صادق علیهما السلام از نقش خون سید الشهدا کمتر نبود. امام راحل می فرماید اگر حاج شیخ عبدالکریم حائری در زمان ما بود همان کاری می کرد که من انجام دادم تشکیل حوزه علمیه در آن روز کمتر از تشکیل جمهوری اسلامی ایران نبود.

زمان امام کاظم علیه السلام اوج قیامی شیعی است به گونه ای که در روایتی معصوم می فرماید: «لوددت ان الخارجی من آل محمد خرج و علیّ نفقة عیاله» دوست دارم یک نفر از آل محمد قیام کند و من خرج عیال او را بدهم. قیامگر علوی را گفتند تسلیم شود و امان نامه بگیرد اما حاضر نشد و گفت می خواهد حتی اگر شد یک شب خلیفه از ترس قیام او خواب راحت نداشته باشد.

تازه به حکومت رسیده بودند و به شدت به حکومت خود بنی عباس چسبیده بودند هارون به فرزند خود مامون گفت اگر تو که پسرم هستی بخواهی در مقابل حکومت من قرار بگیرد تو را خواهم کشت. حکومت بسیار گسترده تحت سلطه آنها بود هیچ مخالفی را تحمل نمی کردند.

بنابراین تغییر مواضع امامان معصوم برگرفته از نقش زمان و مکان است در هر شرایطی امامان معصوم تدبیر می کردند چه موضعی را اخذ می کردند

مورد هشتم- جهاد

جهاد از نمونه های روشنی است که نقش زمان و مکان را نشان می دهد. پیامبر در دوره بعثت اجازه جهاد نداند، سرشکسته ها پا شکسته ها شکنجه شده ها نزد پیامبر می آمدند اجازه می خواستند اما پیامبر اجازه نمی دادند ولی سال دوم هجرت حکم جهاد نازل شد ﴿اذن للذین یقاتلون انهم ظلموا و ان الله علی نصرهم لقدیر﴾ در تفسیر مجمع البیان زیل آیه روایت نقل می کردند تا آن زمان نزد پیامبر می آمدندو اجازه جهاد می خواستند خدا اجازه نمی داد. با آغاز جنگ و جهاد به تدریج مساله دفاع مطرح شد

النساء ، الجزء 5، الصفحة: 92، الآية: 91

﴿سَتَجِدُونَ آخَرِينَ يُرِيدُونَ أَنْ يَأْمَنُوكُمْ وَ يَأْمَنُوا قَوْمَهُمْ كُلَّ مَا رُدُّوا إِلَى الْفِتْنَةِ أُرْكِسُوا فِيهَا فَإِنْ لَمْ يَعْتَزِلُوكُمْ وَ يُلْقُوا إِلَيْكُمُ السَّلَمَ وَ يَكُفُّوا أَيْدِيَهُمْ فَخُذُوهُمْ وَ اقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أُولئِكُمْ جَعَلْنَا لَكُمْ عَلَيْهِمْ سُلْطَاناً مُبِيناً﴾[1]

و به تدریج نیز این مساله مطرح شد که در جهاد با کفار اولویت بندی کند یعنی اولویت جهاد را با کفاری که نزدیک شما هستند بدهد و یکباره نمی توان در چند جبهه جنگید اصلی و فرعی بکنید و اولویت بندی کنید جبهه ای که می خواهید با آن بجنگید کدام جبهه است.

التوبة ، الجزء 11، الصفحة: 207، الآية: 123

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قَاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ وَ لْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ﴾[2]

قبل از انقلاب اسلامی امام راحل درست فهمیدند اولویت را مبارزه با طاغوت دانستند عده ای اولویت را مقابله با بهائیت می دانستند. امام راحل می فرمودند بهایئت را شاه در کشور بوجود آورده است اگر شاه سرنگون شود بهائیت نیز می رود.

در مرحله چهارم اعلام جنگ تمام عیار با کفار بود

البقرة ، الجزء 2، الصفحة: 30، الآية: 193

﴿وَ قَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلاَ عُدْوَانَ إِلاَّ عَلَى الظَّالِمِينَ﴾[3]

فتنه از مصادیق بارز شرک است یعنی با آنها جنگ کنید تا شرکی در جهان نباشد.

اینکه در سیزده سال بعثت پیامبر اجازه جهاد نمی داد چون شرایط فراهم نبود و نیرو برای جهاد نبود اما در مدینه این شرایط کاملا فراهم شد حتی شیوه های جنگ در جنگ بدر و جنگ احد و جتگ احزاب و جنگ جنین متفاوت بود تفاوت شیوه های جنگ گویای این است که زمان و مکان تعیین کننده شیوه جنگ بود

مورد نهم- دستور هجرت

قبل از فتح مکه- سال هشتم بعثت- هجرت به مدینه واجب بود و با آمدن به مدینه پایتخت اسلام را تقویت کند. بعد از فتح مکه این وجوب برداشته شد. هجرت در قرآن آیاتی زیادی دارد. آیه های یا ایها الذین آمنوا هاجروا، یا جاهدوا فی سبیل الله درکنار هم باید دیده شوند. در آن شرایط برای تقویت پایتخت اسلام هجرت واجب بود اما بعد از اینکه اسلام فراگیر و مکه از پایگاههای اسلام شد وجوب هجرت برداشته شد.

این موارد گویای این مبنای امام راحل برای تاثیر گذاری زمان و مکان در اجتهاد این در حقیقت مقدمه ای بود اجتهاد مجددی را بزرگان در مسائل مورد نیاز حکومت با همان فقه جواهری انجام بدهند. موضوعات اگر تغییر کنند در پس حکم جدید موضوع جدید باشند و حکم الهی را تغییر ندهند اما از قائلین به عدم تغییر حکم است. یک نمونه از مواردی که امام حکم را تغییر نمی کرد مساله بلاد کبیره است

نظر امام راحل در مورد تهران، از بلاد کبیره است هر محله در تهران مانند یک شهر و برای صحت روزه باید قبل از ظهر باید خود را به محله سکونت برساند و رسیدن به تهران کافی نبود.

در مورد شطرنج نیز زمان و مکان را تاثیر گذار می دانست پس امام راحل با نغییر موضوعات حکم تغییر می کرد اما حکم الهی تغییر نمی کرد و امام راحل بر این مبنی استوار بود