موضوع: فقه کاربردی/ روش های فقه کاربردی/ نقش زمان و مکان در استنباط/ زمان و مکان در مواضع امامان علیهم السلام

مورد هفتم- مواضع مختلف امامان علیمهم السلام در دوره های مختلف

از مواردی که(مقتضیات) زمان و مکان نقش در استنباط دارد مواضع مختلف امامان علیمهم السلام در دوره های مختلف است. نقش زمان و مکان تاثیر گذار در سیره امامان معصوم است. حدود ده روایات در کتاب فروع کافی ج5 کتاب المعشیه باب دخول الصوفیه علی الامام الصادق علیه السلام نقل شده. وارد بر امام صادق علیه السلام شدند لباس شیکی بر تن مبارک امام صادق دیدند بر امام اعتراض کردند( و زیاد بر امام صادق اعتراض می کردند افراد زهد فروشی بودند) معصومین در مقابل آنها موضوع داشتند انها را دروغگو می دیدند. محمد بن منکدر و صفیان ثوری از اینها هستند. سند روایت معتبر است

الكافي (ط - الإسلامية)؛ ج‌5، ص: 65

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ: دَخَلَ سُفْيَانُ الثَّوْرِيُّ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَرَأَى عَلَيْهِ ثِيَابَ بِيضٍ كَأَنَّهَا غِرْقِئُ الْبَيْضِ فَقَالَ لَهُ إِنَّ هَذَا اللِّبَاسَ لَيْسَ مِنْ لِبَاسِكَ فَقَالَ لَهُ اسْمَعْ مِنِّي وَ عِ مَا أَقُولُ لَكَ فَإِنَّهُ خَيْرٌ لَكَ عَاجِلًا وَ آجِلًا إِنْ أَنْتَ مِتَّ عَلَى السُّنَّةِ وَ الْحَقِّ وَ لَمْ تَمُتْ عَلَى بِدْعَةٍ أُخْبِرُكَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص كَانَ فِي زَمَانٍ مُقْفِرٍ جَدْبٍ فَأَمَّا إِذَا أَقْبَلَتِ الدُّنْيَا فَأَحَقُّ أَهْلِهَا بِهَا أَبْرَارُهَا لَا فُجَّارُهَا وَ مُؤْمِنُوهَا لَا مُنَافِقُوهَا وَ مُسْلِمُوهَا لَا كُفَّارُهَا فَمَا أَنْكَرْتَ يَا ثَوْرِيُّ[1]

سند روایت

سند روایت معتبر و به آن اخذ می شود.

بر تن امام علیه السلام لباس سفید دید به گونه که رنگ سفید پوست تخم مرغ را داشت. به امام عرض کرد این لباس به درد تو نمی خورد در پاسخ فرمودند:به بفهم آنچه را می گوییم که برای دنیا و آخرت تو خوب است. اگر می خواهی بر سنت پیامبر بمیری برای تو نقل می کنم پیامبر در زمانی بود که فقر بر آن حاکم بود اما وضع همه زندگی ها خوب است به چه دلیل خوبان خود را محروم کنند. مومنین بهرمنده بشوند نه منافقین و مسلمانان بهرمند از دنیای آباد شوند نه کافران ای ثوری چخ چیزی را انکار می کنی. زمان پیامبر مقتضایاتی داشت و این زمانه مقتضیات دیگری دارد.

عنوان باب این روایت چنین است: بَابُ دُخُولِ الصُّوفِيَّةِ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع وَ احْتِجَاجِهِمْ عَلَيْهِ فِيمَا يَنْهَوْنَ النَّاسَ عَنْهُ مِنْ طَلَبِ الرِّزْقِ‌

روایت دیگر

الكافي (ط - الإسلامية)؛ ج‌1، ص: 411

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْخَزَّازِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: حَضَرْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع وَ قَالَ لَهُ رَجُلٌ أَصْلَحَكَ اللَّهُ ذَكَرْتَ أَنَّ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ ع كَانَ يَلْبَسُ الْخَشِنَ يَلْبَسُ الْقَمِيصَ بِأَرْبَعَةِ دَرَاهِمَ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِكَ وَ نَرَى عَلَيْكَ اللِّبَاسَ الْجَدِيدَ فَقَالَ لَهُ إِنَّ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ ع كَانَ يَلْبَسُ ذَلِكَ فِي زَمَانٍ لَا يُنْكَرُ عَلَيْهِ وَ لَوْ لَبِسَ مِثْلَ ذَلِكَ الْيَوْمَ شُهِرَ بِهِ فَخَيْرُ لِبَاسِ كُلِّ زَمَانٍ لِبَاسُ أَهْلِهِ غَيْرَ أَنَّ قَائِمَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ ع إِذَا قَامَ لَبِسَ ثِيَابَ عَلِيٍّ ع وَ سَارَ بِسِيرَةِ عَلِيٍّ ع.[2]

امام زمان وقتی ظهور می کند به سیره امام علی علیه السلام عمل می کند

مستشکل صوفیه اند و آدم های معمولی نبودند که در مقابل امامان دکان باز کرده بودند لذا امامان چهره آنها را افشاء می کردند حدود ده روایت به این مضمون است که از جهت سند به آن فتوا داده می شود احتمال دروغ در آنها داده نمی شود این دو روایت از جهت سند بین علمای شیعه مفتی به است. پس معصومین در عمل اقتضائات زمانه را رعایت می کردند و آنچه در ملبس و مطعم و مشرب اهل بیت لحاظ می کردند حلال بودن آن است. لباس گاه لباس امام علی و گاه لباس امام صادق بود.

نکته ای که مطرح می شود چه ویژگی در عصر امام علی علیه السلام بود که در عصر امام صادق نبود و چرا امام زمان علیه السلام سیره امام علی را بر می گزیند؟

اینکه امام زمان سیره امام علی را عمل می کند بخاطر مساله حکومت است یعنی حاکم (بایدهایی دارد که رعیت این باید ها را ندارد) وظایفی دارد که شهروندان آن وظایف را ندارند. در نهج البلاغه وارد شده است، امام علی علیه السلام به منزل یکی از اشراف بصره رفت دید خانهء بسیار بزرگی دارد به او فرمود این خانه به این یزرگی را برای چه می خواهی آری می تواند خانه به این بزرگی خانه بهشت تو باید به این معنی که مهمان را در آن اکرام بکنی کسانی که نیاز به این جای بزرگ دارند این خانه را در اختیار آنها بگذاری. صاحب خانه از برادر خود گله کرد امام علی فرمود چه گله ای داری؟ او گفت براردم لبس العباء و تخلی عن الدنیا لباس پشمینه پوشیده و دست از دنیا و زن و بچه کشیده است. امام علی فرمود او را نزد من بیاورید وقتی او را آوردند دید همانطور که برادرش گفت امام علی به او فرمود یا عدیّ نفسه این چه لباسی برتن کرده، خداوند می فرماید قل من حرم زینة الله التی اخرج لعباده و الطیبات مت الزرق یاعدی نفسه لقد استهام بک الخبیث، شیطان بر تو مسلط شده است خدواند می فرماید من حرم زستة الله آن وقت اینها را بر خودت حرم کردی!! به امام علی می گوید شما هم مثل من هستید امام جواب می دهند من مثل تو نیستم خداوند فرض علی ائمة العدل ان یقدروا انفسهم بضعفة الناس. امام علی حاکم است و چنین است امام زمان نیز حاکم بر جهان است لذا وقتی مساله حکومت شد شبیه هم می شوند

نهج البلاغة؛ ص: 243

و قد دخل على العلاء بن زياد الحارثي و هو من أصحابه يعوده فلما رأى سعة داره قال مَا كُنْتَ تَصْنَعُ بِسِعَةِ هَذِهِ الدَّارِ فِي الدُّنْيَا أَنْتَ إِلَيْهَا فِي الْآخِرَةِ كُنْتَ أَحْوَجَ وَ بَلَى إِنْ شِئْتَ بَلَغْتَ بِهَا الْآخِرَةَ تَقْرِي فِيهَا الضَّيْفَ وَ تَصِلُ فِيهَا الرَّحِمَ وَ تُطْلِعُ مِنْهَا الْحُقُوقَ مَطَالِعَهَا فَإِذاً أَنْتَ قَدْ بَلَغْتَ بِهَا الْآخِرَةَ فَقَالَ لَهُ الْعَلَاءُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أَشْكُو إِلَيْكَ أَخِي عَاصِمَ بْنَ زِيَادٍ قَالَ وَ مَا لَهُ قَالَ لَبِسَ الْعَبَاءَةَ وَ تَخَلَّى مِنَ الدُّنْيَا قَالَ عَلَيَّ بِهِ فَلَمَّا جَاءَ قَالَ يَا عُدَيَّ نَفْسِهِ لَقَدِ اسْتَهَامَ بِكَ الْخَبِيثُ أَ مَا رَحِمْتَ أَهْلَكَ وَ وَلَدَكَ أَ تَرَى اللَّهَ أَحَلَّ لَكَ الطَّيِّبَاتِ وَ هُوَ يَكْرَهُ أَنْ تَأْخُذَهَا أَنْتَ أَهْوَنُ عَلَى اللَّهِ مِنْ ذَلِكَ قَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ هَذَا أَنْتَ فِي خُشُونَةِ مَلْبَسِكَ وَ جُشُوبَةِ مَأْكَلِكَ قَالَ‌ وَيْحَكَ إِنِّي لَسْتُ كَأَنْتَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى فَرَضَ عَلَى أَئِمَّةِ الْحَقِّ أَنْ يُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النَّاسِ كَيْلَا يَتَبَيَّغَ بِالْفَقِيرِ فَقْرُهُ‌[3]

ان قلت: در زمان ولی عصر غنای عمومی حاصل می شود به گونه ای که برای پرداخت زکات فقیر پیدا نمی شود

قلت: اصل فقر در زمان ولی عصر وجود دارد به تدریج رفع می شود چون یکی زکات را می گیرد بعد پشیمان می شود می گوید اگر صبر می کردم به من می رسید. این طور نیست به محض اینکه بفرمایند من مهدی هستم فقر از بین برود بلکه رفع فقر به تدریج است و حتی وقتی امام زمان حکومت خود را تشکیل بدهد مشکلات هنوز باقی است و جهاد خود را از اطراف کعبه آغاز می کند بنابراین همچنانکه استقرار حکومت مهدوی با تلاش است رفع فقر نیز با تلاش و به ندریج خواهد بود. برنامه امام زمان به گونه ای خواهد بود که فقیر زدایی می کند و تشابه بین حکومت امام علی و امام زمان تشابه در حکومت علوی و مهدوی است و اقتضائات زمان در آن نیز مطرح است.

آنچه بیان شد در عرصه اجتماعی است و مهمتر از آن در عرصه سیاسی است چون در زندگی یک امام معصوم چند موضع می بینیم امام علی علیه السلام بیست و پنج سال همراه با روشنگری داشت و درگیر با خلافت نبود به عبارت اپزوسیون حکومت نبود. سکوت امام راحل در نجف نیز سکوت داشتند در آواخر سخنرانی داشتند امام راحل در مدت سکوت در نجف خود از برنامه ریزی غافل نشد امام راحل در اوج شنکجه های حکومت ستم شاهی درس ولایت فقیه در نجف بر گذار می کنند بنابراین سکوت امام علی را باید درست معنی کرد بدین معنی سکوت امام علی کناره گیره از روشنگری نبود. امام علی زمانه و نقش آن را خطبه شقشقیه بیان می کنند«

نهج البلاغة؛ ص: 16

لَوْ لَا حُضُورُ الْحَاضِرِ وَ قِيَامُ الْحُجَّةِ بِوُجُودِ النَّاصِرِ وَ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَى الْعُلَمَاءِ أن لا يُقَارُّوا عَلَى كِظَّةِ ظَالِمٍ وَ لَا سَغَبِ مَظْلُومٍ لَأَلْقَيْتُ حَبْلَهَا عَلَى غَارِبِهَا وَ لَسَقَيْتُ آخِرَهَا بِكَأْسِ أَوَّلِهَا

یعنی زمانه فرق کرد

نهج البلاغة؛ ص: 34

فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَيْسَ لِي مُعِينٌ إِلَّا أَهْلُ بَيْتِي فَضَنِنْتُ بِهِمْ عَنِ الْمَوْتِ وَ أَغْضَيْتُ عَلَى الْقَذَى وَ شَرِبْتُ عَلَى الشَّجَا وَ صَبَرْتُ عَلَى أَخْذِ الْكَظَمِ وَ عَلَى أَمَرَّ مِنْ طَعْمِ الْعَلْقَمِ‌

دیدم در این زمان نمی شود وارد میدان شود اما در خطبه شقسقیه که خطبه آغاز حکومت جور دیگر سخن می گویند یعنی روزی یاران نبودند ولی روز دیگر یاران آمدند و شرایط فرق کرد.