موضوع: حقوق کودک/ حقوق الحمل/

خلاصه جلسه گذشته

بچه ای در شکم مادر است دارای حقوقی است که تعبیر به حقوق حمل از آن شد. یکی از حقوق حمل وصیت به حمل بود و حق دیگر میراث الحمل است یعنی حمل وارث و موروث می شود یا نه؟ به دو شرط زنده بوده و زنده به دینا بیاید حمل ارث می برد و به ارث می گذارد. شیخ طوسی در مبسوط، محقق در شرایع، این حمزه در الوسیله، ابن دریس، یحیی بن سعید حلی، علامه، شهیدین، محقق اردبیلی، فاضل هندی، فیض کاشانی، صاحب جواهر و امام راحل در تحریر الوسیله فرموده اند. به دلیل آیه 11 سوره نساء« یوصیکم الله فی اولادکم للذکر مثل حظ الانثیین... و لابویه لکل واحد منهما السدس مما ترک ان کان له ولد» اولا مولود و غیر مولود را شامل می شود چون به بچه در شکم مادر عرفا و شرعا ولد گفته می شود منتهی این آیه شریفه اطلاق دارد لذا روایات اهل بیت آن دو شرط را قید می کند.

از سنت روایاتی بر این مطلب دلالت دارد

منها: صحیحه عمر بن یزید

وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ مَاتَ وَ تَرَكَ امْرَأَتَهُ وَ هِيَ حَامِلٌ فَوَضَعَتْ بَعْدَ مَوْتِهِ غُلَاماً ثُمَّ مَاتَ الْغُلَامُ بَعْدَ مَا وَقَعَ إِلَى الْأَرْضِ فَشَهِدَتِ الْمَرْأَةُ الَّتِي قَبِلَتْهَا أَنَّهُ اسْتَهَلَّ وَ صَاحَ حِينَ وَقَعَ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ مَاتَ قَالَ عَلَى الْإِمَامِ أَنْ يُجِيزَ شَهَادَتَهَا فِي رُبُعِ مِيرَاثِ الْغُلَامِ.[1]

سند روایت

این روایت را کتب اربعه نقل کرده اند. روایت از کتاب تهذیب خوانده می شود- البته متن فوق را از وسایل نقل کردیم- متن زیر از تهذیب نقل می شود.

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ مَاتَ وَ تَرَكَ امْرَأَتَهُ وَ هِيَ حَامِلٌ فَوَضَعَتْ بَعْدَ مَوْتِهِ غُلَاماً ثُمَّ مَاتَ الْغُلَامُ بَعْدَ مَا وَقَعَ إِلَى الْأَرْضِ فَشَهِدَتِ الْمَرْأَةُ الَّتِي قَبِلَتْهَا أَنَّهُ اسْتَهَلَّ وَ صَاحَ حِينَ وَقَعَ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ مَاتَ قَالَ عَلَى الْإِمَامِ أَنْ يُجِيزَ شَهَادَتَهَا فِي رُبُعِ مِيرَاثِ الْغُلَامِ.[2]

با توجه حدیث قبل در حدیث قبل شیخ حر می فرمایدک رواه الشیخ باسناده عن الحسن بن محبوب مثله. در اول سند تعبیر به «عنه» می کند روایت پنج نیز این تعبیر را می کند و در روایت چهار « و عن محمد بن یحیی» می فرماید که محمد بن یحیی عطار است. احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی است. ابن محبوب، حسن بن محبوب است که از روات ثقه است، برادر زاده او نیز از روات ثقه است. عمر بن یزید ثقه است امام صادق علیه السلام درباره او فرمود: انت والله منا اهل البیت.

دلالت روایت

متن را از تهذیب می خوانم. سئوال از مردی می کند که از دینا می رود و که همسر او باردار باقی می ماند بعد از آن پسر به دینا می آید و بعد از دینا آمدن می میرد و زن قابله شهادت داد بچه بعد از تولد استهلال کرد یعنی صدا داد و گریه کرد امام علیه السلام فرمود شهادت زن قابله در ربع میراث پسر نافذ است یعنی اگر بچه تازه متولد شده اموالی داشت با این شهادت قابله ربع آن به وراث تعلق می گیرد به دلیل شهادت زن که شهادت زن در حدود خودش ممورد قبول است و اگر دو زن شهادت می دادند نصف شهادت قبول می شد و اگر سه زن شهادت می دانند سه چهارم آن قبول می شد و اگر چهار زن شهادت می دادند در همه آنچه شهادت دادن قبول می شود معنای سخن این است که حمل چنانکه وارث واقع می شود موروث واقع می شود واز او ارث برده می شود

منها: صحیحه فضیل بن یسار

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَرِيزٍ عَنِ الْفُضَيْلِ قَالَ سَأَلَ الْحَكَمُ بْنُ عُتَيْبَةَ أَبَا جَعْفَرٍ ع عَنِ الصَّبِيِّ يَسْقُطُ مِنْ أُمِّهِ غَيْرَ مُسْتَهِلٍّ أَ يُوَرَّثُ- فَأَعْرَضَ عَنْهُ فَأَعَادَ عَلَيْهِ فَقَالَ إِذَا تَحَرَّكَ تَحَرُّكاً بَيِّناً وَرِثَ فَإِنَّهُ رُبَّمَا كَانَ أَخْرَسَ.[3]

سند روایت

اسناد شیخ طوسی به حریز بن عبدالله سجستانی صحیح است. فضیل بن یسار و از چهره های درخشان امام باقر علیه السلام است.

دلالت روایت

حکم بن عتیبه از امام باقر علیه السلام سئوال می کند اگر بچه متولد شود و صدایی از او شنیده نشود آیا ارث می برد یا ارث از او برده می شود؟ امام علیه السلام فرمودند اگر تحرک آشکار داشت ارث می برد چون چه بسا لال باشد و زنده باشد. به عبارت دیگر صدای بچه بعد از تولد طریقیت دارد لذا با احراز زنده بودن ارث می برد

وسائل الشيعة؛ ج‌26، ص: 304

وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ أَبِي ع إِذَا تَحَرَّكَ الْمَوْلُودُ تَحَرُّكاً بَيِّناً فَإِنَّهُ يَرِثُ وَ يُورَثُ فَإِنَّهُ رُبَّمَا كَانَ أَخْرَسَ.[4]

سند روایت

مراد از«عنه» حسن بن محمد بن سماعه است که واقفی است. صفوان بن یحیی است. ابن مسکان، عبدالله بن مسکان است. رجال سند معتبر هستند گرچه حسن بن محمد بن سماعه واقفی است.

دلالت روایت

اگر بچه متولد شده حرکت آشکار داشته باشد وارث و مورث واقع می شود ملاک فقط باید صدا و بانگ بر آورد بلکه ملاک احراز زنده متولد شدن بچه است. دیگر احادیث مانند حدیث چهار و پنج دلالت بر این مطلب دارد.

روایات دال بر لزوم استهلال در ارث بری

برخی را روایات تاکید خاصی بر بانگ و استهلال کرده اند که اگر بچه استهلال نداشته باشد ارث نمی برد

صحیحه عبدالله بن سنان

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: لَا يُصَلَّى عَلَى الْمَنْفُوسِ وَ هُوَ الْمَوْلُودُ الَّذِي لَمْ يَسْتَهِلَّ وَ لَمْ يَصِحْ وَ لَمْ يُوَرَّثْ مِنَ الدِّيَةِ وَ لَا مِنْ غَيْرِهَا فَإِذَا اسْتَهَلَّ فَصَلِّ عَلَيْهِ وَ وَرِّثْهُ.[5]

امام علیه السلام می فرماید بر بچه ای که حین تولد از دنیا رفته است نماز خوانده نمی شود. این روایت می گوید بانگ بر آوردن بچه هنگام تولد خصوصیت دارد. مفهوم روایت این است که اگر بچه زنده متولد شده اما بانگ برنیاورده است وارث و مورث نمی شود. ظهور روایت است. حدیث بعدی مانند این صحیحه است

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ حُمَيْدِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَمَاعَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ يَعْنِي ابْنَ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ فِي مِيرَاثِ الْمَنْفُوسِ مِنَ الدِّيَةِ قَالَ لَا يَرِثُ شَيْئاً حَتَّى يَصِيحَ وَ يُسْمَعَ صَوْتُهُ.[6]

سند روایت

حمید بن زیاد از مشایخ کلینی است ولی واقفی است. حسن بن محمد بن سماعه واقفی است. ارث بری متوقف بر شنیدن صدای بچه است «حتی یصح و یسمع صوته». مرسله عون –حدیث دو باب است- نیز بر این مطلب دلالت دارد

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنِ ابْنِ عَوْنٍ عَنْ بَعْضِهِمْ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ إِنَّ الْمَنْفُوسَ لَا يَرِثُ مِنَ الدِّيَةِ شَيْئاً- حَتَّى يَسْتَهِلَّ وَ يُسْمَعَ صَوْتُهُ.[7]

راه حل جمع بین روایات

به نظر می رسد این دو گروه روایات تعارضی ندارند و استهلال یا بانگ برآوردن یک علامت برای زنده بودن مولود است. و اگر بانگ برنیاورده است یعنی مرده است. به این معنی نیست که بانگ برنیاورده و زنده است به عبارت دیگر روایت در مقام بیان این مطلب هستند اگر حمل زنده متولد شد ارث گذارد و ارث می برد و خصوصیتی برای صیاح و استهلال نیست بنابراین روایات در تعارض را روایات ارث بری مولود نیست. لازم نیست کلام صاحب ریاض( ج 9ص 174) را بگوییم که روایات را حمل بر تقیه بکنیم. البته به شرط اینکه مورث مثلا پدر از دنیا رفته است حمل در شکم مادر زنده باشد و شرط دیگر زنده متولد شود. این فتوا از فتوایی است که پنج مذهب اسلام بر آن قائل هستند که حمل می تواند وارث شود

حق ممانعت از اجرای حد بر حامل تا بعد از زایمان

حق دیگری که به عنوان حقوق کودک شمرده می شود در فقه شیعه و اهل سنت است اگر زن مجرم شود و باید بر او حد جاری شود تا وقتی حمل را نزاییده است حد بر او جاری نمی شود. شیخ مفید در مقنعه می فرماید: و اذا زنت المئة و هی حامل حبست حتی تضع حملها و تخرج من مرض نفاسها و یقام علیها الحد بعد ذالک. شیخ طوسی در مبسوط ج 5ص 262، محقق در شرایع، صدوق در مقنع، سلار در مراسم، یحیی بن سعید در الجامع للشرایع این را گفته اند.