موضوع: حقوق معنوی/ادله مشروعیت حق معنوی/

خلاصه جلسه گذشته

سخن در حقوق معنوی جدید است که این حقوق در زمان معصومین علیهم السلام نبوده اند و با پیشرفت زندگی بشر در عرصه های صنعتی و تمدن پیش آمده اند مانند حق التالیف، حق الطبع، حق النشر و حق الابتکار. امام راحل و محقق خویی و آیت الله گلپایگانی و آیت الله میرزا جواد تبریزی برای حقوق معنوی مشروعیت قایل نبودند و از مراجع تقلید معاصر مانند آیت الله مکارم شیرازی و آیت الله سبحانی قائل به مشروعیت حقوق معنوی هستند. البته همه کسانی که مبانی ولایت فقیه را به عنوان قانون می پذیرند، اگر ولی فقیه اعلام کند حقوق معنوی به رسمیت شناخته شود فقهایی که مبنای ولایت فقیه را قبول دارد این حقوق را با عنوان ثانوی واجب المراعات می دانند.

سخن در عنوان اولی است این فقها می گویند حقوق معنوی به عنوان اولی مشروع نیست به این دلیل این حقوق در زمان پیامبر و معصومین نبوده اند تا امضای امام علیه السلام را از تقریر یا سکوت معصوم ثابت کنیم بنابراین نمی توان مشروعیت حقوق معنوی را ثابت کرد. این عمده دلیل در مساله است و دلیل دیگری ندارند.

ادله قائلین مشروعیت حقوق معنوی

فقهائی که قایل به مشروعیت حقوق معنوی هستند برای مدعای خود چند دلیل اقامه کرده اند

دلیل اول: منشاء مالیکت دو چیز است به عبارت دیگر دو منشاء سبب مالکیت چیزی می شود. یکی، حیازت و تصرف نسبت به اموال منقول؛ اگر کسی چیزی را با بیع، یا هبه یا صلح و مانند آن بدست آورد. منشاء دیگر کار روی چیزی در مورد اشیاء غیر منقول مانند زمین که کار روی آن سبب مالکیت و حیازت است « من احیی ارضاً میتةً فهی له» یا مثلا مسیری را لایروبی یا چشمه یا قناتی را احیاء کند- البته این کار باید طبق ضوابط شرعی- سبب مالیکت است. منشاء های مالکیت به عنوان کبرای کلی هستند که مصادیق آنها متفاوت است. مثلا صید ماهی در دریا در گذشته و در زمان حاضر متفاوت است، در گذشته با تور و به صورت دستی انجام می شد و در زمان حاضر کشتی های بزرگ صیادی صید را انجام می دهد. احکام صیادی بر هر دو شیوه صیادی جاری می شود یعنی احکام صیادی مانند کبرای کلی هستند که مصادیق آنها متفاوت است. مثال دیگر در گذشته با دست اقدام به حفر چاه می کردند ولی در زمان حاضر با ابزار وماشین های بزرگ حفاری به صورت سریع و دقیق حفر چاه صورت می گیرد، احکام حفر چاه را همانگونه بر حفر چاه به صورت دستی انجام می شود را بر حفر چاه با دستگاه های برگ حفاری نیز جاری می کنند.

در حقوق معنوی سخن از مصداق است مانند احیاء الارض که در گذشته به گونه ای بوده است و در زمان حاضر به گونه دیگر است. زحمتی که برای احیاء زمین کشیده می شود از زحمتی که یک محقق و پژوهشگر و تولید کننده علم می کشد متفاوت نیست با این فرق که زحمتی که برای حفر چاه انجام می شود دستی است اما زحمتی که برای تولید علم کشیده می شود فکری است. بنابراین ملاکی که در احیاء الارض در پژوهشگر و مولف کتاب موجود است لذا به همان ملاکی که برای محیی ارض حق قائل هستیم برای مولف و پژوهشگر حق قائل هستیم. به عبارت دیگر همچنانکه زمین آباد حاصل دسترنج محی آن است کتاب و پژوهش نیز دسترنج محقق است هیچ تفاوتی بین این دو دسترنج نیست.

اشکال: محقق و پژوهشگر مالک اولین نسخه چاپی پژوهش خود است، و دیگر مالک نوبت های دیگر چاپ نیست.

پاسخ: مالکیت در هر زمان و نسبت به هرچیزی به حسب آن است به عبارت دیگر مالکیت علم تولید شده تنها در یک نسخه چاپی نیست بلکه مالکیت حتی در چاپ بعدی است.

ان قلت: نوشتن کتاب و مانند آن که به عنوان حق معنوی مطرح می کنیم، در عصر معصوم بوده مانند کتاب هایی که اصحاب امامان علیهم السلام می نوشتند کتاب های کلامی و اصولی نوشته می شده ولی بدین صورت حقوق معنوی آنها مطرح نبوده است پس تالیف در زمان معصومین بوده است ولی حقی برای آن قائل نبودند.

قلت: بین آنچه در عصر معصومین با آنچه در زمان حاضر بوده است تفاوت زیاد است در زمان معصومین حداکثر یکنفر کتاب را استنساخ می کرد و حق و حقوق را به او می دانند اما در زمان حاضر که کتاب چاپ می شود فقط نوبت اول هزنیه چاپ را مولف پراخت می کند اما در نوبت های بعدی سود حال از چاپ کتاب را بدست می آورد. در گذشته چنین سود آوری در چاپ کتاب نبوده است لذا نمی توان گفت چون در زمان معصومین چنین حقوقی نبوده اند پس مشروعیت نیستند بلکه این حقوق معنوی دسترنج تولید کننده آن و دسترنج هرکس که برای او به عنوان حق مطرح است.

امام علی علیه السلام در خطبه 232 می فرماید

عبدالله بن زمعه از شیعیان مخلص امام علی علیه السلام و داماد ام سلمه است ولی پدر، عمو و برادر او در جنگ بدر بدست مسلمانان کشته شده اند( ام سلمه خدیجه ثانی و از زنان وفادار به امام علی علیه السلام است در جنگ جمل نتوانست در کنار امام علی علیه السلام باشد اما برای امام علی نامه نوشت، تلاش کردم عایشه را منصرف کنم اما نشد و اگر مرد بودم در رکاب تو جنگ می کردم و چون نمی توانم پسر وفرزندم را فرستادم تا تحت امر و در رکاب شما باشد) عبدالله بن زمعه در زمان خلافت امام علی علیه السلام مالی را طلب کرد. امام علی علیه السلام به او فرمود: ان هذا المال لیس لی و لا لک و انما هو فئ للمسلمین( معنای عام مراد است) و جلب اسیافهم فان شرکتهم فی حربهم کان لک مثل حظهم و الا فجنات ایدیهم لا تکون لغیر افواههم.

بنابراین تولید علمی دسترنج آن محقق و مولف است جایز نیست دیگری از منافع آن استفاده کند. به نظر می رسد دلیل اول قانع کننده برای مشروعیت حقوق معنوی باشد. البته نامگذاری این حقوق به حقوق معنوی یا حق الابتکار هستند فرق نمی کند بلکه مهم مشروعیت این حقوق است.