موضوع: حلّ تعارض بین قاعده‌ی «قبح» و «دفع»/ بررسی دلیل عقلی بر برائت
خلاصه بحث
بحث در استدلال عقلی بر برائت و إصالةالاباحه بود که عرض شد در سه قاعده باید بحث مطرح شود که عبارت بودند از؛
یک: قاعده‌ی «قبح عقاب بلا بیان»
دو: قاعده‌ی «وجوب دفع ضرر محتمل»
سه: قاعده‌ی «وجوب احتیاط»

قاعده قبح عقاب بلا بیان
این، یک قاعده‎ی عقلی و مسلّمی است که در صورت تمام بودن موضوعش (نیامدن بیان از طرف مولا)، عقل، عقاب این عبد را تقبیح می‌کند، هرچند بیان از مولا صادر شده ولی به عبد نرسیده باشد، البته عبد در فرض احتمال وجود بیان، باید فحص بکند، کما تقدم.
انما الکلام فی معارضة هذه القاعدة مع قواعد اخری کقاعدة وجوب دفع الضرر المحتمل؛
مفاد قاعده‎ی دفع، چه به بیان عقلی و چه به نحو طبیعی و خواسته نفسانی انسان تقریر شود، مفادش اینست که؛
انسان بنابر طبع اولی خود، هیچ گاه حاضر نیست متحمّل ضرر شود و چنانچه بر سر دو راهی قرار بگیرد که در یکی از آن دو، احتمال ضرر بدهد، قطعاً دیگری را انتخاب می‌کند.

بررسی مفاد قاعد دفع ضرر
در معنای ضرری که احتمالش، متوجه ما می‌باشد سه احتمال وجود دارد؛
اول: ضرر اخروی یا همان احتمال عقاب باشد.
مخفی نماند که در معصیت حتمی هم احتمال عقاب است آنهم به خاطر وجود عفو یا شفاعت می‎باشد، پس در معصیت واقعی هم ما قطع به عقاب نداریم بلکه احتمال عقاب وجود دارد چون احتمال عفو وشاعت وجود دارد.
دوم: مراد ضرر دنیوی باشد.
سوم: انجام این عمل، موجب تفویت ملاک عمل گردد پس مراد از ضرر یعنی فوت ملاک.
راه‌های علمی دفع ضرر محتمل
فهرست آنها عباتند از؛
یک: از راه واجب غیری
دو: از راه واجب نفسی
سه: از راه واجب طریقی، واجب طریقی واجبی است که احکام واقعی را منجّز می‌کند مثل اینکه علم اجمالی برای شما حاصل شود که باید احتیاط کنید مثل اینکه یکی از إنائین موجود خمر باشد.
چهار: ارشاد عقلی به امری برای رهائی از ضرر محتمل

بررسی احتمالات تدارک ضرر به معنای ضرر اخروی (عقاب)
احتمال اول: دفع عقاب با وجوب مقدمی
وجوب مقدمی در جائی است که ذی‌المقدمه‌ای واجب داشته باشیم که وجوب از آن به مقدمه ترشّح کند، در حالیکه اثبات این واجب (ذی‌المقدمه) محرز نیست تا مقدمه‎اش وجوب پیدا کند و بخواهیم احتمال عقاب را با اتیان یک مقدمه، دفع کنیم این دفع هم معلوم نیست.
احتمال دوم: دفع عقاب با واجب نفسی
با اتیان یک واجب نفسی بخواهیم احتمال عقاب را جبران کنیم، سؤال اینست که، این واجب از واجبات مقرّره است یا واجب را از پیش خود تصور کنیم؟ اگر خودمان بخواهیم تصور کنیم، محتاج به دلیل است، و چناچه از واجبات مقرّره بخواهیم اتیان کنیم دفع عقاب با آن واجب نفسی برای ما محرز نیست.[1]
احتمال سوم: دفع عقاب با اتیان واجب طریقی
واجب طریقی واجبی است که احتمال تکلیف را منجّز می‌کند و لزوم احتیاط را نتیجه می‌دهد و به عبارتی این واجب، طریق تنجیز و اثبات واجبات واقعیه می‌باشد مثل استصحاب حکم سابق برای مورد مشکوک و مثل علم اجمالی به نجاست احد الانائین که وجوب اجتناب از همه را می‌رساند.[2]
توجه: واجب طریقی عبارتست از، موارد علم اجمالی، و شبهات قبل از فحص، و هر دلیلی که احتمال تکلیف واقعی را منجّز کند.
جریان این واجب طریقی نه تنها دفع عقاب نمی‌کند بلکه خود، تکلیف‌آور و مثبت عقاب است.

حلّ مشکل تعارض بین دو قاعده‌ی قبح و دفع
مورد و مجرای قاعده «قبح عقاب بلا بیان» جائی است که تکلیف منجّز نشده باشد و بیانی هم از طرف مولا نرسیده باشد، اما قاعده «دفع ضرر محتمل» در مواردی است که احتمال تکلیف، به یکی از طرق علم اجمالی یا استصحاب یا... منجّز باشد، بنابراین مورد این دو قاعده با هم در تعارض نیستند و این نقض‌ها هم وارد نمی‌باشد.
خلاصه اینکه، بین مجرای این دو قاعده تنافی و تعارض وجود ندارد.[3]
{برای وضوح به مصباح الاصول مراجعه شود}

---