درس خارج اصول آیت الله خلخالی

91/03/02

بسم الله الرحمن الرحیم

 موضوع بحث : استثناء متعقب به جمل متعدد
 
 در سه مرحله بحث مي کنیم:
  1. از نگاه تفسير و مفسّران كه گفتیم روایات می گوید استثناء به دو جمله آخر در آیه متعلق است یعنی توبه، اثرش در ردّ فسق و قبول شهادت است و اما امر سوم بدون استثناء باقی می ماند.
  2. بحث امكاني: كه چگونه مي شود يك استثناء، امور متعددی را خارج كند كه امكان آن را ثابت كرديم. مثل اينكه پدري 10 فرزند دارد و هر كدام ابن فلان گفته مي شود.
  3. بحث اصولي كه اصوليين دنبال استظهار لغوي هستند كه استثناء به همه بر مي گردد يا اخير؟
 در اينجا فرمايش سیدنا الاستاد ره را از مصباح الاصول نقل مي كنيم.
 
 فرمایش سیدنا الاستاد ره
 سه صورت در این بحث، مطرح است:
 
 1. وحدة المحمول و تكرّر الموضوع
 صورتي كه عقد الحمل واحد باشد و موضوعات متعدد باشد مثل اكرم العلماء و الاشراف و السادة الّا الفساق منهم كه محمول، اكرام است و سه موضوع برای آن، بيان شده است.
 در اين صورت، ظاهر این است که استثناء به جميع بر مي گردد؛ زيرا همه موضوعات تحت يك حكم ذكر شدند و گويا سه موضوع، يك موضوع مركب است و اگر شيئی از يك جزء استثناء شد گويا از باقي اجزاء نيز استثناء شده است.
 البته اگر متكلم، عنوان محمول را قبل از استثناء تكرار كند مثل اينكه بگويد اكرم العلماء و الاشراف و اكرم السادة الا الفساق منهم در اينجا استثناء به اخير بر مي گردد زيرا تکرار محمول، ما بعد را از ما قبل قطع مي كند و لذا اصالة العموم در ما قبل اجرا مي شود.
 اگر گفته شود: اصالت عموم جاري نمي شود زيرا كلام مقترن است به ما يصلح للقرينية و در نتیجه، كلام مجمل مي شود.
 در پاسخ می گوئیم: ما نحن فيه از موارد اقتران نيست زيرا مراد روشن است و قيد قطعاً به جمله اخیر بر مي گردد و به ما قبل سرايت نمي كند.
 
 2. وحدة الموضوع و تكرّر المحمول
 مثال: وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنَاتِ ثمُ‏َّ لَمْ يَأْتُواْ بِأَرْبَعَةِ شهدَاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمَانِينَ جَلْدَةً وَ لَا تَقْبَلُواْ لهمْ شهادَةً أَبَدًا وَ أُوْلَئكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ(4) إِلَّا الَّذِينَ تَابُواْ مِن بَعْدِ ذَالِكَ وَ أَصْلَحُواْ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ(5) موضوع آيه، رامي محصنات است و سه حكم دارد و استثناء ظاهراً به همه بر مي گردد زيرا يك موضوع بشتر نيست
 و لذا توبه هر سه حكم را بر مي دارد. البته اين از جهت عبارت است و الّا اجماع و ضرورت داريم كه توبه حدّ را بر نمي دارد.
 
 3. تکرّر الموضوع و المحمول
 وقتي موضوع و محمول هر دو تکرار شد قطعاً ما بعد از ما قبل قطع مي شود و در نتیجه، استثناء فقط به اخير بر مي گردد و در جملات قبل، اصل عموم جاری خواهد شد.