درس خارج اصول استاد جزایری

موضوع: نواهی/ معنای نهی

مولا نهی می کند که داعی در مکلف ایجاد شود تا او در اثر امر متعلق تکلیف را بیاورد. در مورد تحریم آن متعلقی که مولا می خواهد حاصل شود، ترک است. لذا با بررسی این فرایند چنین نتیجه می گیریم که در باب نواهی، متعلق ترک است. متعلق که ترک باشد، نهی هم به معنی «طلب الترک» خواهد بود. این استدلال در منتقی الاصول آمده است.[1]

جواب ما این است که این بیان با خود نهی مخالفت صریح دارد. نهی مُصدَّر به «لا» است. نهی به وسیله «لا» بیان می شود؛ تا تخریب بکند؛ یعنی برای فعل داعی به وجود نیاید. این حرف شما در باب اوامر درست است. اما در باب نواهی مولا می خواهد از ابتدا ردع کند تا اصلا داعی عمل برای مکلف ایجاد نشود. داعی فعل که به وجود نیاید، خود بخود عمل منتفی شده و ترک می شود. اما این ترک مدعو بالعرض است. مدعو بالذات این است که فعل انجام نشود.

بسیاری چیزها هستند که موجود نمی شوند؛ چون علت وجودشان موجود نیست؛ نه اینکه علتی برای عدم آمده باشد.

«کذاک فی الاعدام لا علیّه ی    وان بهافاه فتقریبیّه ی»

با این بیان، جمله "فلان چیز علت عدم است" غلط خواهد بود؛ چون عدم معلول برای علتی نمی شود. همیشه منشا تحقق عدم، عدم تحقق علت وجود است. در ما نحن فیه هم ترک امری عدمیست؛ لذا علت نمی‌خواهد. پس ایجاد الداعی علی الترک نیز معنا ندارد. ما هم می‌خواهیم بگوییم: نهی در واقع تخریب علت وجودیست. نهی «منع عن الفعل» است. همین که فعل محقق نشود، ترک حاصل شده و علت نمی خواهد.

ایشان در باب معنای نهی می فرماید: نه «طلب الترک» و نه «المنع عن الفعل» هچ کدام معنای نهی نیست. ایشان در باب معنای امر و نهی مبنای خاصی دارند. می فرماید: امر و نهی انشائیات و اعتباریات هستند. پس ما باید به سراغ مبنی در باب انشائیات برویم. طبق نظر مشهور، إخبار «حکایه المعنی باللفظ» است و انشاء «ایجاد المعنی باللفظ». اما طبق نظر محقق خوئی انشاء به معنای «ابراز امر اعتباری» است؛ یعنی اول چیزی اعتبار می شود، سپس با لفظ ابراز می گردد.

مطابق این معنی نهی به معنای «ابرازُ حرمانِ العبد عن الفعل» خواهد بود.

ما قبلا هم گفته ایم که اصل این مبنا را قبول نداریم. این‌که انشاء عبارت باشد از «ابراز اعتبار النفسی» خلاف فهم عرفیست. این را در جای خود بحث کرده ایم. خود کلمه انشاء لغه ی به معنای ایجاد بوده و ابراز غیر از ایجاد است. اگر حقیقت انشاء ابراز باشد، چرا اسمش را گذاشتند انشاء؟ «انکحتٌ» یی که عاقد می گوید، معنایش این است که من علقه زوجیّت را ایجاد کردم. این علقه در عالم اعتبار و بوجود انشائی که نوعی از وجود است ایجاد گشته.

در مقالات اینگونه آمده است که «و الظاهر ان مفاده (مفاد نهی) الردع عن العمل قبال البعث الیه فی الامر»[2] در نهایه الافکار هم مشابه همین مطلب وجود دارد.[3]

در نهایه الدرایه می فرماید: «کذالک صیغه ی النهی موضوعه ی للزجر و المنع التنزیلی التسبیبی بازاء المنع و الزجر الخارجی»؛ یعنی منع و زجر دو گونه اند؛ گاهی خارجی هستند و گاهی تنزیلی. منع و زجر خارجی آن است که کسی می خواهد شرب خمر کند و شما بطری را از او گرفته و مانع از شرب او می شوید. اما نهی تنزیلی آن است که شما حقیقه ی مانع او نمی شوید؛ بلکه به واسطه نهی او را منع می کنید. این می شود منع تنزیلی تسبیبی. تسبیبی هم به این معناست که شما دست و پایش را نگرفته اید. اما با قول «لا تشرب» برای او ایجاد سبب کرده اید تا آن فعل واقع نشود.[4]

«نعم، المنع عن الفعل بالذات ابقاءٌ للعمل بالعرض». نتیجه این‌که ما حائل ایجاد کرده و نگذاشتیم آن فعل در خارج واقع شود، وقوع ترک در خارج است؛ این ترک بالعرض است نه بالذات.

آقای بروجردی در نهایه الاصول[5] و مرحوم حضرت امام[6] هم همین مطلب را در کتبشان آورده اند. البته مطلب درستی هم هست.