تطبیق اصاله الصحه با شک در نیت

 بحث ما در اصاله الصحه گذشت و در موارد شک در قابلیت تفصیلی دادیم میان اینکه منشا شک عقلی باشد یا شرعی . حال می خواهیم به این مسئله بپردازیم که اگر مکلف در عمل مسلمانی شک کند از باب شک در نیت او ، آیا می نواند اصاله الصحه جاری کند ؟ برای رسیدن به جواب ابتدا باید بگوییم که نیت دو جهت دارد :

 نیت تعیین عمل مثلا نیت غسل ، اینکه نیت بکند این افعالش غسل شرعی است نه استحمام .

  نیت قربت عمل ، یعنی قصد کند که عمل را برای خدا انجام میدهد نه برای خود ستایی .

 اگر شک ما در نیت تعیین بود یعنی دیدیم کسی رو به قبله مشغول قرائت حمد و سوره است ولی نمی دانیم قصد صلاتی دارد یا صرف قرائت قرآن است ، یا اینکه بفهمیم کسی در آب فرو رفت و بیرون آمد ولی نمی دانستیم که آیا نیت غسل هم کرد یا نکرد ، در چنین جاهایی آیا اصاله الصحه جاری است ؟ مسلما خیر ، زیرا شک در قصد تعیین، در واقع شک در تحقق خود عمل است زیرا افعال عبادی منوط به نیت و قصد اند و الا غسل و شنا کردن که تفاوتی ندارند ، لذا اگر در نیت او شک کردیم شک در اصل عمل است نه صحت آن و گفتیم که چنین جاهایی مجرای اصل صحت نیست .

 لازم به ذکر است که خودش هم نمیتواند اصل صحت جاری بکند زیرا اصل صحت مربوط به شک در فعل غیر است نه فعل خودش ، در حق خودش فراغ و تجاوز هم نمیتواند جاری بکند زیرافراغ و تجاوز هم فرع تحقق اصل عمل اند. در قاعده فراغ و تجاوز مکلف علم به دخول در نماز دارد شک در جزء میکند در حالی که شک در نیت شک در دخول در نماز است لذا هیچ اصلی در حق خودش هم جاری نیست .

 لکن اگر علم به نیت تعیین او داریم ولی در قصد قربت او شک کردیم . شک کردیم آیا قصد قربت کرد یا نکرد ، در این صورت چه ؟ به نظر ما در این صورت اصاله الصحه جاری است زیرا در اصل تحقق عمل شکی نداریم بلکه شک در صحت آن داریم ، می دانیم نماز می خواند نمی دانیم نمازش را ریائی خوانده یا قربه الی الله ، قصد قربت هم شرط شرعی است پس منشا شک ما میشود قابلیت شرعیه که گفتیم مجرای اصاله الصحه است .

 مسئله شک در نماز اجیر

 مسئله این است ، اگر مکلف کسی را اجیر کرد برای اتیان نمازهای قضای پدرش ، اجیر هم همه نمازها را خواند لکن مکلف شک در نیتِ نیابتِ اجیر کرد ، یعنی می داند که اجیر نماز خوانده لکن نمی داند به نیت نیابت از پدرش خوانده یا برای خودش خوانده در این صورت آیا می تواند اصاله الصحه را جاری بکند و بگوید نمازهای پدرم اتیان شد ؟ به نظر ما این شک هم به اصل وجود باز می گردد لذا اصل صحت جاری نیست . اصل صحت می گوید اجیر این نماز را صحیح انجام داده است، کاری ندارد با اینکه به نیت خودش خوانده یا پدر مکلف یا کس دیگری .

 نظر شیخ انصاری رحمه الله

 جناب شیخ اعظم میفرماید این عمل نیابتی دو حیثیت دارد که هر کدام از این دو حیثیت منشا احکامی هستند :

 حیثیت اول اینکه این نماز فعل مباشری خود اجیر است لذا ولو اینکه منوب عنه زن باشد و اجیر مرد ، اجیر نمیتواند در نماز لباس ابریشم بپوشد یا لازم نیست در نماز حجاب کامل داشته باشد و چادر به سر کند .

 حیثیت دوم اینکه این نماز فعل تسبیبی منوب عنه است از این حیث باید احکامی که متوجه منوب عنه بوده لحاظ شود ، مثلا اگر نماز قضا قصر بوده مباشر ( اجیر ) هم باید قصر بخواند ولو اینکه در خانه خودش باشد .

 با توجه به این دو حیثیت در اینکه آیا فعل نیابتی در خارج واقع شد یا نشد باید تفصیلی نگاه کرد ، یعنی از آن جهت که آیا ذمه منوب عنه فارغ شد یا نشد اصل صحت جاری نمیشود و اصل بر عدمش است لکن از جهت اینکه آیا اجیر مستحق اجرت هست یا نه اصل صحت در عمل او جاری می شود و میتواند از موجر مطالبه اجرت بکند .

 ایراد محقق خوئی رحمه الله

 محقق خوئی اشکال گرفته اند و فرموده اند که ما نمی توانیم فرمایش شیخ را تایید بکنیم زیرا استحقاق اجرت فرع صحت عمل نیست بلکه فرع فراغ ذمه منوب عنه است ، موجر که اجاره کرده اجرت را در مقابل عمل صحیحی که به نیابت از او واقع بشود قرار داده نه مقابل مطلق عمل صحیح ، اصل صحت ، صحت نماز اجیر را درست میکند ولی فراغ ذمه موجر را درست نمیکند لذا چرا باید موجر بدهکار اجرت باشد ؟ وجهی ندارد .

 اشکال یکی از اساتید : در این صورت اجیر می گوید من که نماز را به نیابت از میت شما خوانده ام ، الان هم پولم را می خواهم و اینکه تو شک داری به من ربطی ندارد . به بیان دیگر اگر بگوییم موجر می تواند پول اجیر را ندهد دیگر در عبادات هر موجری بعد از اتمام عمل ممکن است به شک بیافتد و به این مستمسک پول اجیر را ندهد .

 پاسخ استاد : ما در شریعت مواردی داریم که به صرف گفتن قبول می شود و نیازی به حصول اطمینان یا بینه ندارد ، مانند احکام زنان ، زمان حیض و امثال اینها که مطلق قول زن کفایت می کند. لکن در نماز اجاره ای و امثال این مسئله صرف اینکه خودش بگوید نیت نیابت کرده ام برای پذیرش کافی نیست. اصاله الصحه هم نمی تواند درستش بکند زیرا فقط صحت عمل صادره از او را برای ما درست میکند نه نیت نیابت از منوب عنه را، لذا قبل از اجاره باید علم به وثاقت او داشته باشید تا حرف اجیر تعبدا برای شما قابل قبول باشد ، لذا در مسئله نماز اجاره ای گفته اند که اجیر باید ثقه باشد ، وثاقت شرط صحت عمل نیست لکن برای این است که حرفش را بتوانیم تعبدا قبول بکنیم لازم است . مگر اینکه از راهی برای ما حصول اطمینان بشود مثلا قسم بخورد و امثال اینها که وثاقت لازم نباشد والا برای اینکه حرفش را بتوانیم بپذیریم باید ثقه باشد .