موضوع: استصحاب/ ادله اسصحاب/ صحیحه ثانیه زراره

صحیحه ثانیه زراره

صحیحه دوم زراره[1] را خواندیم، اما واقعاً انقدر طولانی بود که لازم است بیشتر آن را مرور کنیم. این حدیث شریف مشتمل بر چند سؤال است که محقق خوئی[2] آن‌ها را یکی‌یکی مطرح کرده و ما نیز آن‌ها را مرور می‌کنیم.

سوال اول

سؤال اول در مورد حکم خواندن نماز همراه با نجاست منسیّه است. لباس او نجس بوده و او فراموش کرده بود. حضرت فرمودند نمازش باطل است و باید آن را اعاده کند. فتوای مشهور نیز همین است. محقق خوئی می‌فرماید در برخی روایات، بطلان نماز تعلیل شده به اینکه «أن الناسی تهاون بالتطهیر، دون الجاهل». یک شبه تهاون رخ داده و از این جهت با جاهل فرق دارد. او می‌دانسته که نجس است، اما تطهیر نکرده و تأخیر انداخته تا فراموشش شده است.

سوال دوم

سوال دوم در مورد علم اجمالی به نجاست لباسی است که با آن نماز خوانده است، حضرت فرمودند: نمازش باطل است؛ زیرا فرقی نیست بین علم اجمالی و علم تفصیلی، همانطور که علم تفصیلی منجِّز است علم تفصیلی هم منجِّز است، پس لزوم تطهیر و اجتناب از نجاست بر ذمه او منجِّز بوده لذا نمازش باطل است.

سؤال دوم در مورد علم اجمالی به نجاست لباسی است که با آن نماز خوانده شده است. حضرت فرمودند: نمازش باطل است؛ زیرا بین علم اجمالی و علم تفصیلی فرقی نیست. همان‌طور که علم تفصیلی منجّز است، علم اجمالی نیز منجّز است. بنابراین، لزوم تطهیر و اجتناب از نجاست بر ذمه او منجّز بوده و از این رو نمازش باطل است.

سوال سوم

سؤال سوم در مورد ظن و گمان به نجاست و نماز با آن گمان است. او علم نداشته و نسیانی هم در کار نبوده است. یک ظن غیر معتبر به نجاست داشته، نماز خوانده و بعد از نماز فهمیده که گمانش درست بوده و نجاست را دیده است. تکلیفش چیست؟ حضرت می‌فرماید اعاده نماز واجب نیست، اما چون متوجه نجاست شده، لازم است تطهیر کند. چرا اعاده نماز لازم نیست؟ زیرا ظن اعتباری ندارد و به منزله شک است. بنابراین، وقتی می‌خواهد وارد نماز شود، استصحاب طهارت جاری می‌شود زیرا «لِأَنَّكَ كُنْتَ عَلَى يَقِينٍ مِنْ نَظَافَتِهِ ثُمَّ شَكَكْتَ فَلَيْسَ يَنْبَغِي لَكَ أَنْ تَنْقُضَ الْيَقِينَ بِالشَّكِّ أَبَداً». او یقین به طهارت داشته و این ظن بر یقین به طهارت وارد شده و عارض شده، اعتباری ندارد.

بررسی اجزاء در استصحاب خطأی

اما «لا یجب الاعاده» محل بحثی است و آن اینکه بعد از نماز، یقین به نجاست کرده و نجاست را دیده است. پس این استصحابی است که در آن کشف خلاف شده است. اصول عملیه مانند استصحاب اصل طهارت و دیگر اصول، اگر کشف خلاف شود، آیا مجزی است؟ مرحوم آقای بروجردی که تمایل زیادی به فقه جواهری داشتند، مُصِر به اجزاء بودند. همچنین خود صاحب جواهر نیز بسیار مصر به اجزاء بود و در برخی کلماتش آمده است: «لقاعده الاجزاء المجمع علیه بین الاصحاب». در حالی که شیخ انصاری خیلی موافق با اجزاء نیست و به تبع ایشان برخی علما مانند آقای نائینی در برخی جاها که نص خاص داریم، شیخ انصاری اجزاء را پذیرفته است، اما در سایر موارد خیر.

این فرع که اینجا حضرت فرموده، موافق با نظر صاحب جواهر است زیرا حضرت برای صحت نماز به استصحاب استناد کرده، حال آنکه استصحاب کشف خلاف شده است. بعد از کشف خلاف، حضرت فتوی به صحت نماز می‌دهد. شیخ در اینگونه موارد قائل به اجزاء می‌شود، زیرا از مواردی است که نص خاص دارد. بنابراین، کسی که با استصحاب طهارت نماز بخواند، نمازش صحیح است و اعاده ندارد.

سوال چهارم

سؤال چهارم در مورد علم اجمالی به نجاست در مقداری از لباسش است، اما مقدار دقیقش را نمی‌داند. حضرت فرمودند: ناحیه‌ای را که بیشتر شک داری، تطهیر کن، کافی است. یعنی آن مقدار که به طهارت اطمینان پیدا کنی، کافی است.

سوال پنجم

سؤال پنجم در مورد شک در شبهه موضوعیه است. شکی به دلش آمده که نکند لباسش نجس شده باشد، ولی یقین هم ندارد. آیا فحص واجب است؟ حضرت فرمودند: فحص واجب نیست. این مطلب نزد اصحاب اجماعی است که فحص در شبهات موضوعیه واجب نیست. البته حضرت یک تکمله‌ای دارد و می‌فرماید: «وَ لَكِنَّكَ إِنَّمَا تُرِيدُ بِذَلِكَ أَنْ تُذْهِبَ الشَّكَّ الَّذِي وَقَعَ فِي نَفْسِكَ». اگر دلت می‌خواهد که این شک برطرف شود، می‌توانی فحص هم بکنی و عیبی ندارد، به خاطر اینکه این ناراحتی قلبی‌ات برطرف شود.

سوال ششُم

سؤال ششم در مورد رؤیت نجاست در اثنای نماز است. حضرت فرمودند: این رؤیت بعد از علم اجمالی به نجاست و شک در موضع نجاست است یا نه. اگر از اول نماز احتمال نجاست می‌داد و در اثنای نماز نجاست را دید، نمازش باطل است. درست است که نجاست مجهوله است، اما نماز با نجاست مجهوله زمانی صحیح است که بعد از نماز متوجه آن بشود. اما اگر در اثنای نماز متوجه آن بشود، نمازش باطل است و مجزی نیست.

اما اگر در اثنای نماز متوجه نجاست شد و می‌داند که از قبل نبوده و اکنون نجاست به او رسیده است، در این صورت یا باید در همان اثنای نماز لباس را تطهیر کند یا باید لباسش را درآورد و بدون آن لباس نماز را تمام کند.