درس خارج اصول استاد سیدمحمدعلی موسوی‌جزایری

موضوع: اصول عملیه/ خاتمه فی شرایط الاصول/ شرایط جریان برائت/ آثار عدم فحص

بطلان ظاهری عمل بدون فحص

بحث بر سر این است که اگر مکلف در شبهه حکمیه فحص نکرد و بدون فحص عملی انجام داد حکم این عمل چیست؟ این عمل ظاهراً محکوم به بطلان است، یعنی نمی تواند به آن اکتفا بکند، بله اگر بعدا تحقیق و فحص کرد و فهمید عملش مطابق واقع یا مطابق فتوای مجتهد است عملش صحیح است اما قبل از فحص عمل محکوم به بطلان است و این معنای بطلان ظاهری است.

مرحوم سید ره هم که گفته عمل مقلّد بدون تحقیق و احتیاط باطل است. برخی محشین اشکال کردند که ممکن است عملش مطابق با واقع باشد و اگر مطابق باشد صحیح است.

محقق خوئی جواب دادند به اشکال که مراد بطلان ظاهری است یعنی تا زمانی که فحص نکرده و معلوم نیست مطابق واقع است یا نه، نمی تواند به آن اکتفا بکند، بله بعد که تحقیق کرد اگر مطابق واقع بود عملش صحیح است. اما این صحّت و بطلان واقعی بعد الفحص است. اما نظر سید بطلان ظاهری قبل از فحص است.

بررسی صُور عمل مقلّد بدون فحص

حالا عملی که بدون فحص انجام شده (و محکوم به بطلان ظاهری است) از نظر صحّت و بطلان واقعی چهار صورت دارد.

صورت اول این است که معلوم بشود این عمل هم مخالف فتوای همان مجتهدی است که در زمان عمل از او تقلید می کرده هم مخالف با فتوای مجتهدی است که الان از او تقلید می کند، در این صورت صد درصد باطل است.

صورت دوم عکس صورت اول است یعنی موافق باشد با فتوای هردو، در این صورت عمل صددرصد صحیح است.

صورت سوم این است که مخالف با فتوای مجتهد اول است اما با فتوای مجتهدی که الان از او تقلید می کند موافق است، در این صورت هم عمل صحیح است زیرا الان مقلّد این آقا است و این آقا هم می گوید صحیح است، چون مکلف الان می خواهد تقلید بکند و این مجتهد که الان مرجع اوست می گوید عمل صحیح است و قضا و اعاده ندارد، صحّت به معنای مسقِط قضا و اعاده است و قضا و اعاده هم فعلِ الان است لذا مستند به فتوای مجتهد فعلی می شود، مجتهد فعلی هم می گوید قضا و اعاده ندارد پس عمل صحیح است ولو اینکه در زمان عمل مخالف فتوای مجتهد سابق واقع شده باشد.

صورت چهارم عکس صورت سوم است، یعنی در زمان عمل مطابق با فتوای مجتهدِ زمان خودش بوده اما الان که زمان فحص است می بیند مجتهدی که الان از او تقلید می کند مخالف است، عملش در زمان عمل مطابق با فتوای مجتهد بوده اما مکلف خبر نداشته و عملش نیز مستند به فتوای او نبوده و تصادفاً فهمیده عملش با او موافق بوده است.

این صورت هم باطل است، چرا؟ زیرا مجتهد فعلی می گوید عمل غلط و باطل است، و اینکه مجتهد قبلی حکم به صحت کرده بود فایده ای ندارد زیرا إجزاء متوقف بر استناد است و مکلف عملش مستند به فتوای مجتهد سابق نبوده، فتوای اولی در صورت استناد مجزی است نه در صورت موافقت تصادفی، اگر آن روز استناد به فتوای او می کرد عملش صحیح بود و کاری هم با مخالفت فتوای مجتهد دوم ندارد، اما حالا که استناد نکرده فتوای مجتهد اول برای او مجزی نیست و عمل باطل است.

صحّت نماز «مَن اتمّ فی موضع القصر و مَن أجهر فی موضع الإخفات»

محقق خوئی این بحث را هم مطرح کرده که اگر کسی جهر در موضع اخفات بکند یا اخفات بکند در موضع جهر، یا تمام بخواند در موضع قصر، نمازش صحیح است اما اگر جاهل مقصّر باشد بر قصورش مؤاخذه و عقاب می شود.