1402/10/19
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: اصول عملیه/ خاتمه فی شرایط الاصول/ حسن احتیاط
مرور دوباره عدم شرطیّت حُسن احتیاط به تمکن از احراز واقع
رسیدیم به این مطلب که محقق نائینی فرمود اگر تمکن از علم تفصیلی داشته باشد احتیاط حُسنی ندارد، اما محقق خوئی و دیگران می گویند اشکالی ندارد و حُسن احتیاط مشروط به عدم تمکن از علم تفصیلی نیست. البته این بحث در شبهات حکمیه است مانند دوران امر بین نماز جمعه و نماز ظهر، نه در شبهات موضوعیه مانند دوران بین جهات قبله.
چرا محقق خوئی و دیگران مخالفت کرده اند؟چون می فرمایند[1] که صحّة العباده متقوم به دو چیز است، یکی اینکه انسان به تحقق واجب در خارج یقین پیدا بکند، که در ما نحن فیه وقتی جمع بین ظهر و جمعه می کند یقین به اتیان واجب پیدا می کند چون واجب اگر ظهر یا جمعه باشد در هر صورت اتیان شده است، دوم اینکه عمل مستند به امر مولی باشد، در ما نحن فیه هم که عبد نماز ظهر و نماز جمعه می خواند نه از هوای نفس منبعث شده نه از چیز دیگری، تنها چیزی که او را منبعث کرده احتمال امر مولی است، لذا عبودیت عمل درست است.
قصد قربت از چه بابت است در حالی که مطمئن نیست این نمازی که می خواند مامور به باشد؟ قربت از این بابت است که انبعاث از احتمال امر در عبودیّت آکد از احراز امر است، عبدی که از احتمال امر منبعث می شود در عبودیت اولی از عبدی است که از احراز امر منبعث می شود.
اگر کسی بگوید در اینجا مامور به یکی است چطور دو تا نماز بخواند؟ می گوییم عقل حکم می کند و اشکالی هم ندارد، در جاهای دیگر هم داریم که عقل حکم به انجام عملی می کند در حالی که می دانیم مامور به نیست، مقدمه علمیه در واجبات چیست؟ اینکه می گوییم وقتی عبد نمی داند چه قدر بدهکار بوده یک مقدار بیشتر بدهد تا علم به افراغ ذمه پیدا بکند، یا اینکه در وضو وقتی عضوی را می شوید قدری بالاتر از محدوده را بشوید مثلا بالاتر از مرفق را بشوید، مقدمه علمیه یک چیزی است که غیر از مامور به است اما برای احراز امتثال، عقل حکم می کند که انجام بده هیچ کس هم نگفته که اشکالی دارد، در ما نحن فیه هم حکم عقل است که می گوید هر دو را بخوان.
در نهایت نظر ما هم همین است که حُسن احتیاط اشکالی ندارد حتی اگر مکلف قادر بر احراز واجب باشد می تواند با تکرار عمل به امتثال احتمالی اکتفا بکند.
اشکال به شرطیت حُسن احتیاط به فحص
این اشکال دیگری است و با اشکال قبلی که از محقق نائینی بود فرق می کند، گفته اند که حُسن احتیاط مشروط به فحص است، چرا؟ چون فحص واجب است و باید مکلف فحص بکند تا واجب را احراز بکند، لذا نمی تواند فحص را ترک بکند و اکتفا به احتیاط بکند.
محقق خوئی باز هم همان جواب قبلی را تکرار می کند و می فرماید اشکالی ندارد اگر قبل الفحص احتیاط بکند، اگر عمل برای خداوند انجام شده باشد و واجب هم اتیان شده باشد امتثال حاصل شده و همین مقدار هم کافی است.
بررسی عدم حُسن احتیاط از بابت مراعات قصد وجه و تمیز
بعضی کفته اند که اگر شما تمکن از علم تفصیلی دارید باید آن را به دست بیاورید و نمی توانید اکتفا به احتیاط بکنید، چرا؟به خاطر قصد وجه و قصد تمیز.
مراد از قصد تمیز، تمیزِ از غیر است یعنی مکلف باید واجب را بشناسد و معین بکند.
قصد وجه یعنی مکلف باید وجه عمل را از حیث وجوب و استحباب قصد بکند.
حالا در ما نحن فیه اگر مکلف جمع بین ظهر و جمعه بکند قصد تمیز را رعایت نکرده بنابراین احتیاط جایز نیست.
جواب این است که محقق خوئی می فرماید قصد وجه و تمیز اصلا اعتبار و شرطیتی ندارد چون دلیلی بر اینها نداریم.