موضوع: عدم جواز رجوع امام به مامومین مختلف الآراء مگر بواسطه ظن
/شک امام یا ماموم همراه با یقین دیگری / شکوک
غیر معتبر/کتاب الصلاة
در جلسه گذشته در مورد کلام جناب
سید که فرمود
:«و الظانّ منهما أيضاً يرجع إلى المتيقّن»گفتیم:
دلیلی برای این حکم وجود ندارد، لذا چون ظن در عدد رکعات
حجت است، شخص ظان باید به ظن خود عمل نماید. ایشان در ادامه
فرمود:
بررسی حکم رجوع شاک به
ظانو الشاك لا يرجع إلى الظانّیعنی اگر یکی
از امام یا ماموم در نماز شک کرد و دیگری ظن به یک طرف
داشت نمی تواند به شخص ظان رجوع نماید، هر چند ظنِ ظان برای خود
او حجت است و او می تواند به ظن خود عمل کند. ظاهرا استدلال جناب سید
قید حفظ در مرسله یونس می باشد. لذا اگر بگوییم حفظ
بر ظن اطلاق نمی شود و تنها بر یقین صادق است، شاک نمی
تواند به ظان مراجعه نماید.
لکن اشکالی که به این
استدلال وارد است، ضعف سندی مرسله یونس است که در جلسات گذشته آن را
بررسی نمودیم.
لذا به نظر ما مرجع
صحیحه حفص بن البختری است که در آن امام علیه السلام
فرمود:
«ليس على الإمام سهو، و لا على من خلف الإمام سهو»[1] یعنی
اگر نماز به جماعت برگزار شد دیگر سهو و شک در آن راه ندارد و شخص شاک در
نماز جماعت باید به دیگری مراجعه نماید؛ هرچند
دیگری ظان باشد، لذا به نظر ما این ظن در نماز جماعت نه تنها
برای ظان حجت است بلکه برای رجوع شاک به ظان نیز کافیست.
دلیل این مطلب اطلاق موجود در روایت است.
مساله هفتم، عدم جواز رجوع
امام به مامومین مختلف الآراء مگر بواسطه ظنمسألة 7: إذا كان الإمام
شاكّاً و المأمومون مختلفين في الاعتقاد لم
يرجع إليهم إلّا إذا حصل له الظن من الرجوع إلى إحدى الفرقتين. [2]
در صورتی که در نماز جماعت، امام
شک کند و مامومین در یقین به عدد رکعت با یکدیگر
اختلاف داشته باشند، امام نمی تواند به آنها رجوع کند؛ چرا که در این
حال بین مامومین تعارض وجود دارد.
البته در صورتی که با نظر به
گروهی از مامومین ظنی برای امام حاصل شود، امام می
تواند به ظن خود عمل نماید؛ زیرا ظن در عدد رکعات، به هر سببی
که حاصل شود حجت است.
مساله هشتم، بررسی حکم
صورت شک امام و اختلاف مامومین در شک و یقینمسألة 8: إذا كان الإمام
شاكّاً و المأمومون مختلفين بأن يكون بعضهم شاكّاً و بعضهم متيقّناً رجع الإمام
إلى المتيقّن منهم، و رجع الشاك منهم إلى الإمام لكن الأحوط إعادتهم الصلاة إذا لم
يحصل لهم الظن و إن حصل للإمام.[3]در صورتی که امام جماعت شک کند و
گروهی از مامومین یقین به عدد رکعت داشته باشند و
گروهی ظن داشته باشند، امام می تواند به مامومین متیقن
رجوع کند. باقی مامومین نیز می توانند به امام مراجعه
نمایند.
جناب سید در این مساله
احتیاط نموده و فرموده که مامومینِ شاک در صورت عدم حصول ظن از فعل
امام و دیگر مامومین، نماز خود را اعاده کنند. علت احتیاط
ایشان این است که یقین امام، تقلیدی است و از
رجوع او به سایر مامومین بدست آمده که در این حالت در جواز رجوع
مامومین دیگر به امام احتیاط نموده. اما به نظر ما اطلاق
صحیحه حفص، اطلاقی قوی است که به واسطه آن سهو از امام و
مامومین به صورت مطلق نفی می شود. اما علی کل حال
احتیاط سبیل نجات است.
مساله نهم، بررسی حکم
صور شک امام و اختلاف مامومین در شکمسألة 9: إذا كان كلّ من الإمام و المأمومين شاكّاً فان كان شكّهم
متّحداً كما إذا شكّ الجميع بين الثلاث و الأربع عمل كلّ منهم عمل ذلك الشك[4]در جایی که امام و
مامومین شک در عدد رکعت داشته باشند، و شک آنها مثل هم باشد باید به
وظیفه خود در شک عمل نمایند. یعنی بنا را بر اکثر گذاشته
و بعد از اتمام نماز، نماز احتیاط بجا آورند.
و إن اختلف شكّه مع شكّهم فان لم يكن بين الشكّين قدر مشترك كما إذا
شكّ الإمام بين الاثنتين و الثلاث و المأمومون بين الأربع و الخمس يعمل كلّ منهما
على شاكلتهاگر شک آنها با هم متفاوت باشدو قدر
مشترکی با هم نداشته باشد، نیز هر کدام باید به وظیفه خود
در شک عمل نمایند؛ مثل آنجا که امام شک بین دو و سه داشته باشد و
مامومین شک در چهار و پنج.
و إن كان
بينهما قدر مشترك كما إذا شكّ أحدهما بين الاثنتين و الثلاث و الآخر بين الثلاث و
الأربع يحتمل رجوعهما إلى ذلك القدر المشترك، لأنّ كلا منهما نافٍ للطرف الآخر من
شكّ الآخر. لكن الأحوط إعادة الصلاة بعد إتمامها. اما در صورتی که قدر مشترکی در شک امام و
مامومین وجود داشته باشد، مثلا امام شک بین دو و سه داشته باشد و
مامومین شک بین سه و چهار، آیا امکان دارد که هر کدام اخذ به
قدر مشترک نمایند؟ یعنی در مثال فوق ماموم با رجوع به شک امام
نفی چهار و امام با رجوع شک ماموم نفی دو و هر کدام نفی شک
اختصاصی کنند تا برای هر دو رکعت سوم ثابت گردد و بنا بر آن عمل نمایند.
به نظر ما بوسیله
اطلاق صحیحه حفص بن البختیر می توان فتوا به جواز این رجوع
برای نفی طرف اختصاصی شک داد. چرا که مضمون صحیحه علاج شک
در نماز امام و ماموم است با رجوع به یکدیگر به هر طریقی
که ممکن باشد.