درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

92/10/14

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: شک در اتیان نماز احتیاط بعد از نماز اصلی /کیفیت نماز احتیاط/کتاب الصلاة
در جلسه گذشته مساله دهم بیان شد. گفتیم که مبنای علما بر این است که اطلاق ادله احتیاط شامل این صورت نیز می باشد. اما ما در این اطلاق اشکال کردیم و احتمال عدم شمول اطلاق را تقویت نمودیم. در بیان وجه عدم شمول گفتیم: آنچه در ادله وارد شده در مورد بقای جهل و شک تا آخر نماز می باشد. همچنین علت لزوم بقای جهل و شک نیز را در جلسه گذشته بیان کردیم و در نتیجه گفتیم: ادله منصرف از صورت تبین حال در حین نماز احتیاط می باشند.
استصحاب وجوب نماز چهار رکعتی و بررسی حالات متصوره
بعد از عدم شمول باید به مقتضای قاعده که بقای واجب است بر ذمه مصلی تمسک شود. یعنی قبل از عروض این حالت وجوب چهار رکعت نماز متصل بر گردن مصلی بود. اما در میان نماز شکی بر وی عارض شد و بعد از آن این شک زائل گشت و این زوال باعث عدم شمول ادله نماز احتیاط شد. لذا باید وجوب چهار رکعت نماز متصل را استصحاب نماییم.
در این حال احتمال وجود دو حالت برای مصلی وجود دارد.
حالت اول اینکه مصلی وارد به رکوع نماز احتیاط نشده باشد و مثلا در حال قیام و مشغول به قرائت باشد. در این حالت مصلی بعد از علم به مقدار نقص، چون به وظیفه خود در صورت شک عمل نموده است، مرتکب منافی نشده. در این صورت مصلی باید نماز احتیاط خود را قطع کرده و نماز خود را تمام نماید.
مثلا اگر مصلی بین سه و چهار شک کرد و وارد نماز احتیاط شد. حین نماز احتیاط متوجه شد که نماز اصلی را سه رکعتی به پایان برده. لذا باید رکعت چهارم نماز خود را به صورت متصل اتیان نماید. به این صورت که قرائت خود را قطع کرده و تسبیحات اربعه بخواند و رکعت چهارم را به صورت متصل بخواند. اما آنچه اضافه در نماز خوانده مثل تکبیره الاحرام و سلام و مقداری از قرائت خللی در نماز وارد نمی کنند. چرا که این مقدار زیاده غیر عمدی و بسبب شک و به قصد امتثال امر شارع  می باشند. لذا مبطل نماز نخواهند بود.
حالت دوم نیز آن است که مصلی وارد رکوع نماز احتیاط شده باشد. در این صورت اگر مصلی متوجه مقدار نقص شود و بخواهد نماز خود را قطع کرده و مقدار نقص را به صورت متصل اتیان نماید، مرتکب رکوع اضافی در اثنای نماز می شود. سابقاً بیان کردیم که حکم زیادی هر جزئی در نماز متوقف بر قصد جزئیت می باشد. لکن اگر این زیادی از جنس رکوع و سجود باشد مبطل نماز خواهد بود چه به قصد جزئیت باشد و چه بدون قصد جزئیت.
تبین مقدار نقص بین دو نماز
بعد از اینکه حکم تبین حال در اثنای نماز احتیاط مشخص شد وارد فرع بعدی که در کلام سید مذکور است می شویم و آن تبین مقدار نقص است بین دو نماز احتیاط. این مورد در جایی است که مصلی بین دو و سه و چهار شک نماید. در این شک بر مصلی لازم است بعد از نماز دو رکعت نماز احتیاط به صورت ایستاده و دو رکعت به صورت نشسته بجا آورد.
اگر در بین دو نماز برای او مشخص شود که نماز اصلی را دو رکعت خوانده، به وسیله دو رکعت احتیاط نماز او تتمیم شده و نیازی به اتیان دو رکعت نشسته ندارد. این مورد مشمول اطلاق دلیل احتیاط می باشد زیرا علم به مقدار نقص بعد از نماز احتیاط حاصل گردید.
مساله یازدهم، شک در اتیان نماز احتیاط بعد از نماز اصلی
مسألة 11: لو شكّ في إتيان صلاة الاحتياط بعد العلم بوجوبها عليه فان كان بعد الوقت لا يلتفت إليه و يبني على الإتيان، و إن كان جالساً في مكان الصلاة و لم يأت بالمنافي و لم يدخل في فعل آخر بنى على عدم الإتيان و إن دخل في فعل آخر أو أتى بالمنافي أو حصل الفصل الطويل مع بقاء الوقت فللبناء على الإتيان بها وجه، و الأحوط البناء على العدم و الإتيان بها ثمّ إعادة الصلاة.
در جایی که مصلی در نماز خود بین سه و چهار شک نماید. در این حال او می داند که برای تتمیم نماز در صورت نقص باید نماز احتیاط بخواند. لکن در این شک نموده که بعد از نماز، نماز احتیاط را بجا آورده یا خیر.
فروضی برای این مساله مطرح است.
اول: شک او بعد از خروج وقت نماز باشد  دوم: آنکه شک او در زمان بقای وقت بوده
شک در نماز احتیاط بعد از خروج وقت نماز
در این صورت به شک اعتنا نمی شود و باید بنا را بر اتیان نماز گذاشت. این حکم به دو دلیل است.
دلیل اول: اجرای قاعده حیلوله، یعنی شک در اتیان اصل نماز بعد از فوت وقت عارض شود، اعتبار نخواهد داشت. زیرا خروج از وقت حائل شده. لذا در شک در اتیان نماز احتیاط بعد از وقت، نباید به شک اعتنا نمود.
دلیل دوم: اجرای قاعده تجاوز، در این صورت شک در اتیان جزئی از اجزای نماز بعد از فوت محل، اعتبار نخواهد داشت. زیرا نماز احتیاط در حقیقت در صورت نیاز به آن جزئی از اجزای نماز است. لذا در صورت شک در آن بعد از فوت وقت که از شرایط نماز است محل آن فوت شده و نباید به چنین شکی اعتنا نمود.
همچنین امکان تقریر دلیل فراغ نیز در این مورد وجود دارد.
شک در نماز احتیاط قبل از خروج وقت نماز
در صورت دوم یعنی شک در اتیان نماز احتیاط قبل از خروج وقت. این صورت خود به دو وجه تقسیم می گردد.  وجه اول آن است که مصلی مرتکب فعل منافی با نماز شده باشد، مثلاً استدبار قبله نموده باشد یا فاصل طویل واقع شده باشد. در این وجه نیز قاعده تجاوز جاری می باشد. زیرا وقت التحاق نماز احتیاط به نماز اصلی زمانی است که مصلی مرتکب منافی نشده باشد و در صورت منافی وقت آن نیز فوت خواهد شد. در این مورد نیز امکان اجرای قاعده تجاوز نیز وجود دارد.
البته این احتمال نیز وجود دارد که گفته شود شک او در اصل صحت نماز اصلی می باشد. زیرا اگر نماز احتیاط اتیان شده باشد نماز اصلی صحیح خواهد بود اما اگر نماز احتیاط اتیان نشده باشد نماز اصلی بعد از اتیان منافی باطل خواهد بود و نماز باید اعاده گردد.
شک در اتیان نماز احتیاط و اشتغال به غیری که منافی با نماز نیست
در این مساله وجه دیگری نیز وجود دارد که صاحب عروه آن را مطرح نموده است. ایشان فرموده: ممکن است مصلی فعل منافی با نماز انجام نداده باشد لکن داخل در فعلی غیر از نماز شده باشد، مثلا بعد از نماز غفلتاً خود را در حال مطالعه کتاب می یابد. مطالعه کتاب هر چند فعلی غیر از نماز می باشد اما در صورتی که طولانی نباشد منافی آن نیز نمی باشد. اگر مصلی خود را در این حال بیابد و نداند که نماز احتیاط را اتیان نموده است یا نه آیا باید نما احتیاط را بخواند یا خیر؟ مرحوم سید صاحب عروه می فرماید: در این صورت قاعده تجاوز جاری است. اما در مقابل ایشان سید خویی می فرماید: این قاعده جاری نمی باشد. زیرا ما در بیان قاعده فراغ و تجاوز گفتیم: فعلی منافی حقیقی با نماز باشد موجب فراغ می گردد. اما مثلا تا زمانی که مصلی می داند در نماز است مطالعه کتاب نمی نماید و اگر مطالعه کتاب کند فراغ حقیقی نخواهد بود و این مطالعه درحالی است که اعتقاد به این دارد که نماز تمام شده لذا آن را منافی اعتقادی می نامند. پس فراغ حقیقی این است که مصلی اصلا حالت صلاتی ندارد اما فراغ اعتقادی آن است که مصلی اعتقاد دارد نماز تمام شده و اگر فکر می کرد نماز تمام نشده، عادتا چنین عملی انجام نمی داد هرچند منافی با نماز نباشد. لذا بخلاف ظاهر کلمات صاحب عروه به نظر ما فراغ اعتقادی برای اجرای قاعده فراغ و تجاوز کفایت نمی کند. لذا باید نماز احتیاط را اتیان نماید.
والسلام