موضوع: حکم نماز احتیاطِ مصلی عاجز از قیام /شک در عدد
رکعات/کتاب الصلاةمساله بیستم، حکم نماز احتیاطِ مصلی عاجز از
قیاممسألة 20:
إذا عرض أحد الشكوك الصحيحة للمصلّي جالساً من جهة العجز عن القيام فهل الحكم كما
في الصلاة قائماً[1]محل کلام در نماز
احتیاط است. اگر مصلی در حالت ایستاده مخیر بین
نماز احتیاط ایستاده و نشسته باشد، در حال عجز از قیام
وظیفه اش چیست؟ در مورد حکم این فرع، سه احتمال وجود دارد.بررسی
احتمالات سه گانهاحتمال اول:
مصلی مخیر بین یک رکعت نشسته و دو رکعت نشسته است. دلیل
این وجه اطلاق ادله ای است که می گویند: مصلی که شک
بین سه و چهار دارد، در نماز احتیاط مخیر بین دو رکعت
نشسته و یا یک رکعت ایستاده می باشد. لذا از آنجا که
این فرد عاجز از قیام است، مشمول این اطلاق بوده و مخیر
بین وجهین خواهد بود. اطلاق
دلیلی دیگر نیز شامل حال اوست. این اطلاق عبارت است
از اینکه در هر جایی که انسان عاجز از قیام باشد
باید وظیفه اش را به صورت نشسته انجام دهد. در همین حال معادل
یک رکعت نماز ایستاه، دو رکعت نشسته می باشد. بنا بر این
نتیجه این است که مصلی مخیر بین یک رکعت
نشسته و دو رکعت نشسته باشدکه این نتیجه جمع دو اطلاقی است که
بیان شد. هرچند نتیجه چیزی عجیب است لکن مرحوم
سید متمایل به این فرض شده است.احتمال دوم:
انحصار اتیان نماز به خواندن دو رکعت نماز احتیاط به صورت نشسته. این احتمال بر
حسب این قاعده است که اگر مصلی مشمول اطلاق دلیلی باشد که
او را مخیر بین دو رکعت نشسته و یک رکعت ایستاده کرده،
این تخییر در صورت قدرت برای او ثابت می گردد. اما
فردی که عاجز از قیام است یک طرف این تخییر
ساقط می گردد. زیرا او قادر به انجام آن نمی باشد. مثالی
دیگر می زنیم، انسانی روزه خود را به صورت عمدی
افطار کرد وظیفه او تخییر بین عتق رقبه و روزه دو ماه
متتابع و اطعام شصت مسکین می باشد. اما در جایی که عاجز
از عتق رقبه است تنها دو صورت از صور تخییر برایش باقی
خواهد ماند.بنا بر این فرض
دیگر نوبت به آن نمی رسد که گفته شود او عاجز از قیام است و در
صورت عجز، طرف قیامی تخییر تبدیل به رکعت نشسته
خواهد شد. زیرا همیشه بدلی که در عرض است مقدم بر بدلی
است که در طول قرار دارد. چرا که بدل در طول بدل اضطراری است که کل مصلحت را
ادا نمی کند. مثل تیمم که کل مصلحت وضو را ادا نمی کند. اما در
جایی که انسان مخیر بین دو چیز باشد که در عرض
یکدیگرند، به طبیعت حال بوسیله هر کدام مصلحت تام بدست
می آید. لذا در جایی که امکان اخذ مصلحت تامه وجود دارد
امکان اخذ به مصلحت ناقصه نمی باشد. خلاصه کلام این
است که اگر امکان تحصیل مصلحت تامه بوسیله خواندن بدل عرضی که
همان رکعتین من جلوس می باشد وجود داشته باشد، دیگر نمی
توان به مصلحت ناقصه و اخذ بدل طولی اکتفا نمود. لذا وظیفه مصلی
منحصر در دو رکعت نشسته می گردد.احتمال
سوم: وظیفه مصلی عاجز از قیام در
نماز احتیاط، خواندن یک رکعت به صورت نشسته است. دلیل این
فرض این است که مخاطبِ ادله نماز احتیاط که افاده تخییر
می کنند، مصلی قادر بر قیام می باشد. لذا ادله در مورد
کسی است که قادر بر اتیان قیامی است و بالتبع مصلی
که عاجز از نماز قیامی است خارج از منصرف ادله می باشد. بنا بر
این اطلاق ادله قاصر است و شامل نماز شخص جالس نمی گردد و بعد از
اثبات قصور ادله، به اطلاق موثقه عمار که عام فوقانی است تمسک می
کنیم.عَمَّارِ
بْنِ مُوسَى قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ
اللَّهِ ع كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْكَ مِنَ الشَّكِّ فِي صَلَاتِكَ- فَاعْمَلْ عَلَى
الْأَكْثَرِ- قَالَ فَإِذَا انْصَرَفْتَ فَأَتِمَّ مَا ظَنَنْتَ أَنَّكَ نَقَصْتَ.[2]بنا بر این
موثقه، مصلی باید مقداری را که احتمال نقص در نماز می دهد
را کامل نماید. لذا اگر شک بین سه و چهار در نماز فرد عاجز از
قیام بوجود آید، احتمال یک رکعت نقص در نماز هست که باید
آن را با یک رکعت نماز احتیاط نشسته تکمیل نمود. لذا این
دلیل شامل تمام صوری می شود که در آنها احتمال نقص در نماز وجود
دارد و در فرض کلام ما یک رکعت نشسته می باشد.به طور خلاصه
می گوییم ما سه وجه را بیان کردیم 1-
تخییر بین یک و دو رکعت نشسته 2-اکتفا به دو رکعت نشسته
3- اکتفا به یک رکعت نشسته.مرحوم سید صاحب
عروه احتمال اول را ترجیح داده. این احتمال چنانچه بیان شد
مبنی بر شمول تمامی اطلاقات بر نماز نشسته می باشد. مرحوم خویی نیز احتمال سوم را برتر دانسته
زیرا تمامی اطلاقات بجز موثقه عمار را قاصر از شمول این مورد
می داند. که بوسیله آن فتوا به خواندن نماز احتیاط به صورت
یک رکعت نشسته می دهد.به
نظر ما نیز احتمال اول بخاطر قصور در اطلاق
جزماً ساقط است. زیرا وقتی می گوید: تو مخیر
بین یک رکعت ایستاده و دو رکعت نشسته ای مخاطبش قطعاً شخص
قادر بر قیام می باشد. اما کسی که عاجز از قیام است و موظف
به نماز نشسته است مشمول این اطلاق نیست.لکن
به نظر ما تنها دو وجه دوم و سوم قابلیت تمسک دارند.
همچنین به نظر ما ارجح بین دوم و سوم، احتمال دوم است زیرا
قاعده در موارد تخییر آن است که در صورت سقوط یک طرف، طرف
دیگر باقی می ماند.اما مقتضای
احتیاط نیز جمع بین دو رکعت نشسته بخاطر ترجیح احتمال دوم
و خواندن یک رکعت نشسته بدلیل اطلاق موثقه عمار می باشد.حکم نماز احتیاط مصلی که بعد از نماز عاجز از قیام
شدهو كذا
الحال لو صلّى قائماً ثمّ حصل العجز عن القيام في صلاة الاحتياط [3]این فرع در
مورد مصلی می باشد که در حال نماز واحب، قادر بر قیام بوده و در
همان حال شک کرده و بنا را بر چهار گذاشته و نماز را تمام کرده. اما هنگامی
که باید نماز احتیاط را اتیان نماید عاجز از قیام
شده. در این فرض نیز حکم واضح است زیرا او مخاطب
تخییر بوده ولکن یک طرف تخییر از او ساقط شده و
تنها یک طرف از طرفین تخییر باقی مانده. که در
این صورت واجب بر او خواندن دو رکعت نشسته می باشد.اما در
این مورد سید خویی قائل به وجوب خواندن یک رکعت
نماز نشسته شده که این قول ایشان بنا بر همان موثقه عمار می
باشد. لکن به نظر ما این
کلام ایشان اشکال دارد. زیرا چنین فردی در نماز و هنگام
توجه وجوب به او مخاطب ادله بوده ولی بعد از نماز و بعد از توجه حکم به او
عاجز شده و لذا فقط یکی از طرفین تخییر ساقط
می گردد و او فقط می تواند نماز احتیاط را به صورت دو رکعت نشسته
اتیان نماید.حکم نماز احتیاط مصلی که بعد از نماز قادر بر قیام
شدهو أمّا لو
صلّى جالساً ثمّ تمكّن من القيام حال صلاة الاحتياط فيعمل كما كان يعمل في الصلاة
قائماًدر
این فرع مصلی ابتدائا عاجز از نماز قیامی بوده و نماز خود
را به صورت نشسته بجا آورد و در این نماز نشسته شک عروض کرده و مصلی
بنا را بر چهار گذاشته ونماز را تمام کرد، اما بعد از نماز قادر بر قیام شد.
حکم چنین شخصی حکم کسی است که از ابتدا قادر بر قیام بوده
یعنی مخیر بین یک رکعت نماز احتیاط
ایستاده یا دو رکعت نشسته می باشد. علت
آن است که اگر در نماز خود سه رکعت را به صورت نشسته خواند وبعد از خواندن سه رکعت
قادر بر قیام شد، باید یک رکعت باقی مانده را به صورت
قیامی اتیان نماید. در فرض ما نیز که مصلی
هنگام نماز احتیاط قادر بر قیام شد، اگر یک رکعت احتیاط
زائد بر نماز باشد و نیازی به آن نباشد، مشکلی در نماز
ایجاد نمی کند. اما در صورتی که نماز واجب ناقص باشد و
این رکعت متمم آن خواهد بود و همانگونه که اگر در نماز قدرت بر قیام
پیدا می کرد باید رکعت چهارم را ایستاده می خواند
باید این رکعت را بنا بر وظیفه مصلی قادر بر قیام
اتیان نماید.والسلام