موضوع: شکوک صحیحه /شک در عدد رکعات/کتاب الصلاة
سوم، شک بین دو و چهار بعد از اکمال سجدتین
الثالث الشك بين الاثنتين و الأربع بعد الإكمال
در این شک مصلی نمی داند دو رکعت خوانده و یا چهار رکعت. در این فرض اگر عروض شک قبل از اکمال سجدتین باشد نماز باطل است. تفاوتی هم ندارد که طرف دیگر شک چه باشد، سه یا چهار یا بیشتر و به مجرد آنکه یکی از اطراف شک رکعت دوم قبل از اکمال بود نماز باطل می شود. اما در صورتی که شک بعد از رفع راس از سجده دوم باشد اشکالی در نماز بوجود نمی آید. لذا در صورت عروض شک بین دو وچهار بعد از اکمال سجدتین باید بنا را بر اکثر یعنی چهار گذاشته و نماز را تمام نماید، سپس بعد از نماز باید دو رکعت نماز احتیاط ایستاده بجا آورد. بنا بر این در صورتی که نماز صحیح باشد، دو رکت نماز احتیاط، نافله محسوب و در صورتی که نماز ناقص و دو رکعت بوده باشد، نماز احتیاط به آن ملحق شده و آن را کامل می نماید.
خاصیت نماز احتیاط همین است که در صورت نیاز به آن به نماز ملحق می شود و در صورت عدم نیاز، نافله و مستحبی واقع می گردد.
دلیل حکم صورت سوم
دلیل اول همان قاعده عامه ای است که از موثقه عمار بدست می آید:
«
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ لَهُ يَا عَمَّارُ أَجْمَعُ لَكَ السَّهْوَ كُلَّهُ فِي كَلِمَتَيْنِ- مَتَى مَا شَكَكْتَ فَخُذْ بِالْأَكْثَرِ- فَإِذَا سَلَّمْتَ فَأَتِمَّ مَا ظَنَنْتَ أَنَّكَ نَقَصْتَ.»
[1]
یعنی آن مقدار که در نماز شک داری بعد از نماز جبران نما. در ما نحن فیه مقدار نقص در نماز دو رکعت می باشد که باید نماز را تمام کرده و دو رکعت ایستاده نماز احتیاط بجا آورد، که به این وسیله یقین به صحت نماز واجب پیدا خواهد کرد.
دلیل دوم ادله خاصه ای که در این فرض وجود دارد.
صحيحة الحلبي: «
إذا لم تدر اثنتين صلّيت أم أربعاً و لم يذهب وهمك إلى شي‌ء فتشهّد و سلم، ثمّ صلّ ركعتين و أربع سجدات تقرأ فيهما بأُمّ الكتاب، ثمّ تشهّد و تسلّم، فان كنت إنّما صلّيت ركعتين كانتا هاتان تمام الأربع، و إن كنت صلّيت أربعاً كانتا هاتان نافلة»
[2]
ظن در غیر رکعات حجت نیست، لذا اگر مصلی از محل سجده خارج نشده و شک کند که سجده بجا آورده یا خیر باید آن را بجا آورد. به خلاف ظن در عدد رکعات که در صورت ظن مصلی به عدد خاصی از رکعات، آن عدد برای وی حجت بوده و باید به آن اخذ نماید. بنا بر این مطلب وقتی گفته می شود «لم یذهب وهمک علی شی» یعنی ظنی برای تو حاصل نشده باشد، که در صورت حصول ظن باید به آن عمل نمود. اما در فرض بحث ما اگر ظنی حاصل نشده باشد و مصلی شاک و متردد باشد باید بنا را بر اکثر گذاشته و تشهد و سلام دهد و دو رکعت نماز احتیاط بجا آورد.
همانطور که سابقا گفته شد در نماز احتیاط باید قرائت ام الکتاب نمود و امکان خواندن تسبیحات اربعه وجود ندارد. چرا که نماز احتیاط هم ممکن است متمم نماز واجب و هم اینکه نماز مستقل و نافله باشد، که در صورت دوم به علت مشروع نبودن، امکان خواندن تسبیحات وجود ندارد. بر همین اساس امام علیه السلام فرمود: «تقرأ فيهما بأُمّ الكتاب»
دیگر روایاتِ دال بر مطلب
مثل این صحیحه، صحاح دیگری مثل صحیحه بن ابی یعفور و محمد بن مسلم و غیر اینها وجود دارد که بر این مطلب دلالت دارند. رجوع شود به کتاب وسائل أبواب الخلل الواقع في الصلاة باب یازدهم احادیث اول تا ششم.
وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنِ ابْنِ أَبِي يَعْفُورٍ قَالَ: «
سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ لَا يَدْرِي- رَكْعَتَيْنِ صَلَّى أَمْ أَرْبَعاً قَالَ يَتَشَهَّدُ وَ يُسَلِّمُ- ثُمَّ يَقُومُ فَيُصَلِّي رَكْعَتَيْنِ وَ أَرْبَعَ سَجَدَاتٍ- يَقْرَأُ فِيهِمَا بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ ثُمَّ يَتَشَهَّدُ وَ يُسَلِّمُ- وَ إِنْ كَانَ صَلَّى أَرْبَعاً كَانَتْ هَاتَانِ نَافِلَةً- وَ إِنْ كَانَ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ كَانَتْ هَاتَانِ تَمَامَ الْأَرْبَعَةِ».
[3]
وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا علیه السلام فِي حَدِيثٍ قَالَ:«
قُلْتُ لَهُ مَنْ لَمْ يَدْرِ فِي أَرْبَعٍ هُوَ أَمْ فِي ثِنْتَيْنِ- وَ قَدْ أَحْرَزَ الثِّنْتَيْنِ- قَالَ يَرْكَعُ رَكْعَتَيْنِ وَ أَرْبَعَ سَجَدَاتٍ- وَ هُوَ قَائِمٌ بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ- وَ يَتَشَهَّدُ وَ لَا شَيْ‌ءَ عَلَيْهِ الْحَدِيثَ».
[4]
و روایات دیگری نیز با همین مضمون وجود دارد.
لذا این حکم مستند به روایاتی صحیح السند می باشد که معمول به اصحاب نیز هستند.
بررسی روایات معارض
اما در مقابل این روایات، روایاتی معارض و مخالف روایات مذکور وجود دارد، مثل صحیحه محمد بن مسلم که دلالت بر بطلان نماز می کند.
صحيحه محمّد بن مسلم: «
عن الرجل لا يدري صلّى ركعتين أم أربعاً قال : يعيد الصلاة»
[5]
این روایت مخالف روایات کثیره و صحیحه می باشد، اصحاب نیز به آن عمل ننموده اند و مهجور است. اخبار واحد نیز اگر مخالف کتاب و یا سنت مستفیضه باشند از حجیت ساقط می گردند. لذا این روایت علی رغم صحت سند از حجیت ساقط است.
البته به نظر ما وجه جمعی نیز می توان برای این روایت تصور کرد،، چرا که این روایت مطلق است و نگفته عروض شک قبل یا بعد از اکمال سجدتین باشد. لذا می توان فرض روایت را حمل بر قبل از اکمال سجدتین نمود که در این صورت نماز باطل می باشد.
یکی دیگر از روایات معارض، روایتی است که دلالت بر اخذ به اقل و اتمام نماز می نماید.
صحيحة أبي بصير: «
إذا لم تدر أربعاً صلّيت أم ركعتين فقم و اركع ركعتين، ثمّ سلّم و اسجد سجدتين و أنت جالس ثمّ سلّم بعدهما»
[6]
ظاهر این روایت این است که نماز احتیاط به صورت متصل اتیان شود که بعد از این نماز احتیاط نماز را سلام داده و باید دو سجده بجای آورد. مفاد این روایت عجیب است زیرا گفته بنا را بر اقل گذاشته و آن را کامل کرده و سلام داده و پس از آن دو سجده سهو بجای آورد. لذا این روایت با سنت مستفیضه معارض است.
این روایت در شک در تعداد رکعات بنا را بر اقل گذاشته است که این مناسب با نظر عامه می باشد. لذا باید گفت این روایت متناسب با تقیه است.
روایت دیگر که معارض است صحيحه بكير بن أعين: «
رجل شكّ فلم يدر أربعاً صلّى أم اثنتين و هو قاعد، قال: يركع ركعتين و أربع سجدات و يسلّم، ثمّ يسجد سجدتين و هو جالس»
[7]
بکیر بن اعین برادر زراره و روایاتش صحیح است لکن فرزند او عبد الله بن بکیر موثق و غیر صحیح است زیرا فتحی مذهب است که نباید این دو را با یکدیگر اشتباه نمود.
ممکن است این روایت را بر دو رکعت منفصل حمل نمود هرچند این حمل خلاف ظاهر روایت است. در صورت اخذ ظاهر روایت که در آن دو رکعت متصل است باید گفت که این روایت خلاف سنت مستفیض و موافق فتوای عامه است، لذا این روایت نیز محمول بر تقیه می گردد.
چهارم: شک بین دو و سه و چهار بعد از اکمال سجدتین
الرابع الشك بين الاثنتين و الثلاث و الأربع بعد الإكمال
این فرع در صورتی است که مصلی ایستاده و نمی داند دو رکعت خوانده یا سه رکعت و یا چهار رکعت.
قاعده عامه در این فرض نیز امر به بنا نهادن بر اکثر می نماید. که بعد از آن باید نماز را تمام کرد و بعد از اتمام باید نماز احتیاط برای جبران نقص احتمالی خواند. نماز احتیاط در این فرع به این صورت است که باید دو رکعت نماز احتیاط ایستاده و دو رکعت نماز نشسته خواند.
اگر در واقع مصلی دو رکعت نماز خوانده باشد، دو رکعت ایستاده نمازش را تکمیل می کند. در فرضی که سه رکعت نماز خوانده باشد، دو رکعت نشسته نماز او را کامل می کند. چرا که دو رکعت نشسته، یک رکعت ایستاده محسوب می گردد. اما در صورتی که نمازش چهار رکعت بوده باشد، نمازش تمام بوده و نیازی به نماز احتیاط ندارد. لذا نماز های احتیاطی او نافله محسوب می گردد.
صحیحه عبد الرحمن بن حجاج بر این مطلب دلالت دارد.
صحيحة عبد الرحمن بن الحجاج عن أبي إبراهيم التي رواها الصدوق في الفقيه قال «
قلت لأبي عبد اللّٰه (عليه السلام) رجل لا يدري اثنتين صلّى أم ثلاثاً أم أربعاً؟ فقال: يصلّي ركعتين من قيام ثم يسلّم، ثمّ يصلّي ركعتين و هو جالس»
[8]
این روایت صریح در مدعاست. لکن اشکال روایت تعدد نسخ می باشد. چرا که نسخه دیگری از این روایت وجود دارد که می فرماید: «رکعة واحدة من قیام و رکعتین من جلوس».
بنا بر این نمی توان به چنینن روایتی عمل نمود. مگر اینکه یک روایت از نسخه معتبر باشد و در مقابل آن نسخه غیر صحیح و ضعیفی باشد، در این صورت به نسخه معتبر عمل می شود. اما اگر اختلاف نسخه در صورتی باشد که دو نسخه از روایت متساوی در اعتبار باشند، هر دو روایت از اعتبار ساقط خواهند شد. زیرا این از موارد اشتباه حجت و لاحجت است که از باب تعارض نمی باشد که در این صورت نتیجه سقوط دو روایت است.
انشا الله در جلسه بعد تکلیف این روایت و این فرض مشخص خواهد شد.
[1]
وسائل الشيعة، آل البيت، الشيخ الحر العاملي، ج8، ص212، أبواب الخلل الواقع في الصلاة، ب8، ح1.
[2]
وسائل الشيعة، آل البيت، الشيخ الحر العاملي، ج8، ص219، أبواب الخلل الواقع في الصلاة، ب11، ح1.
[3]
وسائل الشيعة، آل البيت، الشيخ الحر العاملي، ج8، ص219، أبواب الخلل الواقع في الصلاة، ب11، ح2.
[4]
وسائل الشيعة، آل البيت، الشيخ الحر العاملي، ج8، ص220، أبواب الخلل الواقع في الصلاة، ب11، ح3.
[5]
وسائل الشيعة، آل البيت، الشيخ الحر العاملي، ج8، ص221، أبواب الخلل الواقع في الصلاة، ب11، ح7.
[6]
وسائل الشيعة، آل البيت، الشيخ الحر العاملي، ج8، ص221، أبواب الخلل الواقع في الصلاة، ب11، ح8.
[7]
وسائل الشيعة، آل البيت، الشيخ الحر العاملي، ج8، ص221، أبواب الخلل الواقع في الصلاة، ب11، ح9.
[8]
وسائل الشيعة، آل البيت، الشيخ الحر العاملي، ج8، ص222، أبواب الخلل الواقع في الصلاة، ب13، ح1.