درس خارج فقه استاد موسوی جزایری

92/02/17

بسم الله الرحمن الرحیم

 موضوع:شرائط و کیفیت خطبتین/فصل فی صلاه الجمعه/کتاب الصلاه
 بحث در این بود که ما یک صحیحه و یک موثقه داریم که در باب 25 از ابواب صلاه جمعه آمده است. این روایات در رابطه با کیفیت خطبتین است.
 *روایت اول(صحیحه محمد بن مسلم):
 وسائل الشيعة؛ ج، ص: 342
 مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ يَحْيَى الْحَلَبِيِّ عَنْ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي خُطْبَةِ يَوْمِ الْجُمُعَةِ- وَ ذَكَرَ خُطْبَةً مُشْتَمِلَةً عَلَى حَمْدِ اللَّهِ وَ الثَّنَاءِ عَلَيْهِ- وَ الْوَصِيَّةِ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ الْوَعْظِ إِلَى أَنْ قَالَ- وَ اقْرَأْ سُورَةً مِنَ الْقُرْآنِ وَ ادْعُ رَبَّكَ- وَ صَلِّ عَلَى النَّبِيِّ ص- وَ ادْعُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ- ثُمَّ تَجْلِسُ قَدْرَ مَا يُمْكِنُ هُنَيْهَةً ثُمَّ تَقُومُ وَ تَقُولُ- وَ ذَكَرَ الْخُطْبَةَ الثَّانِيَةَ وَ هِيَ مُشْتَمِلَةٌ عَلَى حَمْدِ اللَّهِ- وَ الثَّنَاءِ عَلَيْهِ وَ الْوَصِيَّةِ بِتَقْوَى اللَّهِ- وَ الصَّلَاةِ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ- وَ الْأَمْرِ بِتَسْمِيَةِ الْأَئِمَّةِ ع إِلَى آخِرِهِمْ- وَ الدُّعَاءِ بِتَعْجِيلِ الْفَرَجِ إِلَى أَنْ قَالَ- وَ يَكُونُ آخِرُ كَلَامِهِ إِنَّ اللّٰهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسٰانِ «3» الْآيَةَ. [1]
 این روایت چند صفحه است ولی صاحب وسائل کار عجیبی کرده که حتی تلخیص هم نیست بلکه فهرست وار آورده است و خیلی مختصر بیان کرده است ولی این روایت به تفصیل در فروع کافی آمده است.
 1 ـ مثلاً این عبارت «حمدالله» را که آورده چندین سطر است ولی مختصر ذکر کرده است.
  این روایت حدود 99 درصد آن مستحبات است پس اوامر این روایت ظهوری در وجوب برایشان باقی نمی ماند بلکه بیان کمال می کند.
 مثل صحیحه حماد که امام(ع) به او فرمود دو رکعت نماز بخوان و خواند و حضرت نپسندید بعد حضرت دو رکعت نماز خواندند و بعد فرمودند: ای حماد اینگونه نماز بخوان که بسیاری اعلام فرموده اند که امر ظهور در وجوب ندارد زیرا حماد خودش رعایت اَقل واجب می کرد و لکن مستحبات را نمی دانست و حضرت او را متوجه کرد و روایت دارای مستحبات کثیره ای است و امر حضرت به حماد که اینگونه نماز بخوان ظهور در امر استحبابی دارد نه امر وجوبی. در بحث ما هم در خطبه نماز جمعه موارد بسیاری در روایت است که مستحبات است و قطعاً عمل به آنها واجب نیست. بخلاف موثقه سماعه که کیفیتش فرق میکند.
 *روایت دوم(موثقه سماعه):
  وسائل الشيعة؛ ج، ص: 342
 عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ سَمَاعَةَ فِي حَدِيثٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يَخْطُبُ يَعْنِي إِمَامَ الْجُمُعَةِ- وَ هُوَ قَائِمٌ يَحْمَدُ اللَّهَ وَ يُثْنِي عَلَيْهِ- ثُمَّ يُوصِي بِتَقْوَى اللَّهِ- ثُمَّ يَقْرَأُ سُورَةً مِنَ الْقُرْآنِ صَغِيرَةً «5» ثُمَّ يَجْلِسُ- ثُمَّ يَقُومُ فَيَحْمَدُاللَّهَ وَ يُثْنِي عَلَيْهِ- وَ يُصَلِّي عَلَى مُحَمَّدٍ ص وَ عَلَى أَئِمَّةِ الْمُسْلِمِينَ- وَ يَسْتَغْفِرُ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ- فَإِذَا فَرَغَ مِنْ هَذَا أَقَامَ الْمُؤَذِّنُ- فَصَلَّى بِالنَّاسِ رَكْعَتَيْنِ- يَقْرَأُ فِي الْأُولَى بِسُورَةِ الْجُمُعَةِ- وَ فِي الثَّانِيَةِ بِسُورَةِ الْمُنَافِقِينَ. [2]
 این روایت هم مشتمل بر مستحباتی است و لکن نسبت به صحیحه ای که گذشت مستحباتش کمتر است و مشهور هم به مفاد این روایت بیشتر فتوا داده است لهذا محقق خویی در منهاج الصالحین عمل به همین موثقه کرده است.و امرش ظهور در وجوب دارد و وجهش هم همین است که امرش ظهور دارد و مشهور هم به همین شرایط ذکر شده در این موثقه فتوا داده اند و مشتمل بر مستحبات کمی هم هست.
 و مثلاً در صحیحه در خطبه اول هم صلوات را گفته است ولی موثقه فقط در خطبه دوم صلوات را گفته است ولی مرحوم خویی به همین موثقه عمل کرده است و صحیحه را عمل نکرده و منشاء اش که بخاطر کثرت مستحبات است که امرش ظهور به استحبابی پیدا میکند. و عمل به موثقه هم یعنی در خطبه اول حمد و ثنای الهی و توصیه ی به تقوا و خواندن سوره و در خطبه دوم باید حمد و صلوات بر رسول و ائمه مسلمین و استغفار باشد.
 حضرت امام (ره) هم استناد به صحیحه و هم استناد به موثقه کرده پس مواردی را که در صحیحه هست و در موثقه نیست من باب احتیاط مطرح فرموده است مثل صلوات بر محمد و آل محمد در خطبه اول که فتوا صحیحه دارد و موثقه ندارد و حضرت امام (ه) صلوات را در خطبه اول بنابر احتیاط ذکر کرده ولی در خطبه دوم بنابر اقوی ذکر کرده اند بخاطر موثقه، زیرا موثقه صلوات را در خطبه دوم فقط دارد .
 اینجا نکته ای است و آن اینکه صحیحه که امرش استحبابی است نمی خواهد فقط مستحبات را بگوید بلکه می خواهد اکمل الافراد را بگوید که هم مستحبات را دارد و هم واجبات را پس اگر موردی را ترک کرده حتماً واجب نیست و مستحب هم نیست زیرا در مقام بیان تفصیل خطبه بوده است.
 پس به نظر ما آنچه که هر دو روایت به آن اشاره کرده اند واجب است و موثقه سماعه هم به آن اشاره کرده ولی جایی که موثقه مطلبی را گرفته که در صحیحه نیامده دیگر واجب نیست زیرا در صحیحه در مقام بیان تمام شرایط و واجبات و مستحبات خطبه بوده ولی بیان نکرده است پس آنچه مورد اتفاق صحیحه و موثقه است واجب است و آنچه را فقط یک روایت ذکر کرده دیگر حمل بر استحباب می شود و ثمره اش در استغفار است که در موثقه آمده ولی در صحیحه نیامده است پس حمل بر استحباب می شود زیرا صحیحه محال است واجبی را بیان نکند زیرا در مقام بیان است. پس اگر موردی در صحیحه بود و در موثقه نبود حمل بر استحباب می شود و اگر موردی در موثقه بود و در صحیحه نبود باز هم حمل بر استحباب می شود و آنچه متفق علیه است می شود واجب .
 خواندن سوره در خطبه دوم در هیچکدام از دو روایت نیامده است.
 اگر روایتی 50 تا مستحب گفته باشد و 2 یا 3 تا واجب گفته باشد دیگر ظهورش در وجوب از بین می رود اما اگر بر عکس بود یعنی بیان واجبات بود اما دو یا 3 تا مستحب را هم بیان کرد مشکلی ندارد و ظهورش در وجوب از بین نمی رود.
 حکم تقدیم خطبتین بر نماز جمعه:
 مطلب بعد این است که تقدیم خطبتین علی الصلاه واجب است و در باب 15 از ابواب صلاه جمعه این مطلب آمده است.
 وسائل الشيعة؛ ج، ص: 332
 روایت 1) مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص يُصَلِّي الْجُمُعَةَ- حِينَ تَزُولُ الشَّمْسُ قَدْرَ شِرَاكٍ- وَ يَخْطُبُ فِي الظِّلِّ الْأَوَّلِ- فَيَقُولُ جَبْرَئِيلُ يَا مُحَمَّدُ- قَدْ زَالَتِ الشَّمْسُ فَانْزِلْ فَصَلِّ الْحَدِيثَ. [3]
 روایت 2) وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي مَرْيَمَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ خُطْبَةِ رَسُولِ اللَّهِ ص- أَ قَبْلَ الصَّلَاةِ أَوْ بَعْدَهَا- قَالَ قَبْلَ الصَّلَاةِ ثُمَّ يُصَلِّي. [4]
 در این بحث شیخ صدوق مطلبی فرموده که مورد تعجب صاحب وسائل واقع شده است،شیخ صدوق از ابو عبدالله (ع)نقل می کند که: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَوَّلُ مَنْ قَدَّمَ الْخُطْبَةَ عَلَى الصَّلَاةِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ عُثْمَانُ- لِأَنَّهُ كَانَ إِذَا صَلَّى- لَمْ يَقِفِالنَّاسُ عَلَى خُطْبَتِهِ وَ تَفَرَّقُوا- وَ قَالُوا مَا نَصْنَعُ بِمَوَاعِظِهِ وَ هُوَ لَا يَتَّعِظُ بِهَا- وَ قَدْ أَحْدَثَ مَا أَحْدَثَ- فَلَمَّا رَأَى ذَلِكَ قَدَّمَ الْخُطْبَتَيْنِ عَلَى الصَّلَاةِ. [5] (وسائل الشيعة؛ ج، ص: 332)
 صاحب وسائل ابراز تعجب کرده و می فرمایند:
 أَقُولُ: هَذَا غَرِيبٌ لَمْ يَرْوِهِ إِلَّا الصَّدُوقُ وَ لَا يَبْعُدُ أَنْ يَكُونَ لَفْظُ الْجُمُعَةِ غَلَطاً مِنَ الرَّاوِي أَوْ مِنَ النَّاسِخِ وَ أَصْلُهُ يَوْمُ الْعِيدِ لِمَا يَأْتِي فِي مَحَلِّهِ وَ يَحْتَمِلُ أَنْ يَكُونَ الْعِيدُ الَّذِي قَدَّمَ فِيهِ الْخُطْبَةَ عَلَى الصَّلَاةِ كَانَ يَوْمَ الْجُمُعَةِ. [6]
 شاید این مطلب مربوط به نماز عید باشد که خطبه بعد از نماز است و عثمان این کار را کرده باشد که خطبه را مقدم کند و الا در صلاه جمعه خطبه ها قبل از نماز است و ربطی به عثمان ندارد.


[1] وسائل الشيعة، ج7، ص342
[2] وسائل الشيعة، ج7، ص342
[3] وسائل الشيعة، ج7، ص332
[4] وسائل الشيعة، ج7، ص332
[5] وسائل الشيعة، ج7، ص332
[6] وسائل الشيعة، ج7، ص333