درس تفسیر آیت‌الله عبدالله جوادی‌آملی

موضوع: آيات 58 تا 62 سوره حج

﴿وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مَاتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقاً حَسَناً وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾ ﴿لَيُدْخِلَنَّهُم مُّدْخَلاً يَرْضَوْنَهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾ ﴿ذلكَ وَمَنْ عَاقَبَ بِمِثْلِ مَا عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ لَيَنصُرَنَّهُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ﴾ ﴿ذلكَ بَأَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾ ﴿ذلكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا يَدْعُونَ مِن دُونِهِ هُوَ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ﴾

سوره ي مباركه ي «حج» كه در مدينه نازل شد هم عناصر محوري اعتقادات را در بردارد و هم بخشي از احكامِ فقهي و حقوقي و اخلاقي را. جريان دفاع در مدينه تشريع شد چه اينكه در همين سور‌ه آيه ي 39 گذشت كه ﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا﴾ به اينها اجازه ي دفاعِ مسلّحانه داده شد. در بخشهاي فراواني هم ثواب هجرت و جهاد و مبارزه را ذكر مي‌كند و هم حكمتِ دفاع را و هم بين‌المللي بودنِ دفاع را. ثوابش را فرمود جنّات الهي است حكمتِ اين براي اين است كه اگر مسئله ي جهاد و دفاع مسلّحانه نباشد مراكز فرهنگي و مذهبي آسيب مي‌بيند بين‌المللي بودن آن را از اين راه ثابت كرد كه اين اختصاصي به شريعت و منهاجِ اسلام ندارد در يهوديّت هست، در مسيحيّت هست، براي راهبان هم هست كه اگر دفاع نباشد ﴿لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيراً﴾ يعني مسئله ي جهاد، مسئله ي دفاع اختصاصي به هيچ شريعتي ندارد همان طوري كه اصلِ قرباني را و عبادتهاي مكّه و امثال مكّه رفتن را در آيه ي 34 فرمود: ﴿وَلِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنسَكاً﴾ براي هر امّتي يك قرباني هست يك عبادتي هست براي هر امّتي هم جهاد هست منتها همان طوري كه در بخشهاي مسلمان‌نشين اسلامِ آمريكايي به جاي اسلام ناب نشسته است در بخشهاي مسيحي‌نشين هم بشرح ايضاً مسيحيّت آمريكايي به جاي مسيحيّت نابِ عيسوي نشست در آنها گفتند ما جهاد نداريم جنگ نداريم و مانند آن، در حالي كه مشابه اين در بحثهاي سابق هم گذشت و در سوره ي مباركه ي «صف» هم خواهد آمد ان‌شاءالله كه خداي سبحان به مسلمانها مي‌فرمايد مسلمانها! شما هم مثل اين مسيحيها باشيد كه اهل جنگ و جهاد مبارزه هستند ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا أَنصَارَ اللَّهِ كَمَا قَالَ عِيسَي ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحَوَارِيِّينَ مَنْ أَنصَارِي إِلَي اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنصَارُ اللَّهِ فَآمَنَت طَائِفَةٌ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَكَفَرَت طَائِفَةٌ فَأَيَّدْنَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَي عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظَاهِرِينَ﴾.

سوره ي مباركه ي «صف» سوره ي جنگ است اوّلش ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفّاً كَأَنَّهُم بُنْيَانٌ مَرْصُوصٌ﴾ وسطش اين است ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَي تِجَارَةٍ تُنجِيكُم مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ ﴿تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ﴾ آخرش هم كه جريان ترغيب به جنگ است منتها همان طوري كه در اين بخشهاي خاورميانه اسلامِ آمريكايي به جاي اسلام ناب نشست در غرب هم بشرح ايضاً مسيحيّت آمريكايي به جاي مسيحيّت ناب عيسوي نشست الآن كليسا مي‌گويد ما چه كار به جنگ داريم ما چه كار به جهاد داريم در حالي كه صريحاً وجود مبارك عيسي(سلام الله عليه) آنها را ترغيب كرده به مبارزه ي مسلّحانه و استدلال قرآن هم اين است كه اگر اين دفاع مسلّحانه نباشد نه صومعه‌اي مي‌ماند نه كليسا مي‌ماند نه بِيعه‌اي مي‌ماند نه مسجد.

اصلِ دفاع مسلّحانه در اسلام هست (يك) و جزء قوانين بين‌المللي اديان ابراهيمي است (اين دو). بعد از بيان اين گونه از مسائل فرمود شما را با اكراه از منزلتان بيرون كردند خدا يك منزلِ رضايت‌مدارانه به شما عطا مي‌كند شما را از خانه‌هايتان بيرون كردند اخراج كردند خداي سبحان ﴿لَيُدْخِلَنَّهُم مُّدْخَلاً يَرْضَوْنَهُ﴾ منتها يك مقدار صبر لازم است يك مقدار تحمّل و بردباري لازم است گذشته از اينكه آن ﴿جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ﴾ مطرح است اين پاداش هم مطرح است حالا يا در دنيا يا بعد از دنيا خيلي فاصله‌اي بين دنيا و برزخ نيست «ما الموت الاّ قنطره» آن طرف پل برزخ است اين طرف رودخانه دنياست.

وجود مبارك حضرت سيّدالشهداء(سلام الله عليه) به آن اصحاب فرمود: «ما الموت الاّ قنطره» يك پلي است حالا آن طرف پل همه ي وعده‌هاي الهي هست خيلي فاصله نيست اگر كسي با يك دَم فرو رفت و برنيامد مي‌بيند قدم گذاشت آن طرف پل فرمود اين هست منتها خدا عليم است، حليم است كمي صبر كنيد بردبار باشيد پيروز خواهيد شد. غرض آ‌ن است كه اگر شما را از مكانتان بيرون كردند خداي سبحان يك مكان خوبي به شما خواهد داد حالا خواه در دنيا، خواه در آخرت يا گاهي هم در دنيا هم در آخرت كه ﴿رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً﴾، ﴿وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ﴾ ﴿لَيُدْخِلَنَّهُم مُّدْخَلاً يَرْضَوْنَهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾ شما هم عليم باشيد حليم باشيد كمي صبر كنيد مي‌رسيد به هر دو، حالا برهان مسئله چندتا برهان اقامه مي‌كند كه اول اين آيات به ﴿ذلكَ﴾ است آيه ي 60 و 61 و 62 همه با ﴿ذلكَ﴾ شروع مي‌شود يعني جريان اين است.

در مسئله ي تشريع ﴿ذلكَ وَمَنْ عَاقَبَ﴾ اگر شما انتقام بگيريد از كساني كه نسبت به شما ستم روا داشتند اين كارتان به‌جاست و با تأييد الهي همراه است. و همان طوري كه خداي سبحان نظام را اداره مي‌كند، جامعه را اداره مي‌كند گاهي هوا روشن است گاهي هوا تاريك، گاهي شب حاكم است گاهي روز، گاهي تاريكي بر روشنايي چيره است گاهي روشنايي بر تاريكي مسلّط است همان طوري كه ﴿يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ﴾ گاهي ظلم بر عدل مسلّط مي‌شود گاهي عدل بر ظلم مسلّط مي‌شود، گاهي ظالم بر عادل مسلّط مي‌شود گاهي عادل بر ظالم مسلّط مي‌شود.

بيانات نوراني حضرت امير بود از نهج‌البلاغه يك وقت خوانديم فرمود گاهي آنها شكست مي‌دادند گاهي ما شكست مي‌داديم تا روشن شد كه ما صابريم كه «يَتَصَاوَلاَنِ تَصَاوُلَ الْفَحْلَيْنِ» فرمود شما ديديد در اين جنگهاي بين دو قوچ بين دو گاه نَر يك مسابقه ي شاخ به شاخ مي‌گذارند اين فحل با فحل جنگيدن اين در ميدان مبارزات ما هم بود گاهي آنها شكست مي‌دادند گاهي ما شكست مي‌داديم تا ما در امتحان پيروز شديم وقتي در امتحان پيروز شديم نصر الهي آمده كه اين خطبه را يك وقت در همين جا از نهج‌البلاغه خوانديم فرمود وقتي كه ما امتحان داديم نصرتِ الهي آمده.

خداي سبحان در سوره ي مبار‌كه‌اي كه به نام پيامبر است يعني سوره ي 47 فرمود اگر خدا بخواهد كه خب از كفّار انتقام مي‌گيرد ﴿لَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لاَنتَصَرَ مِنْهُمْ﴾ انتصار يعني انتقام، فرمود خدا مي‌تواند انتقام بگيرد ﴿وَلكِن لِيَبْلُوَا بَعْضَكُم بِبَعْضٍ﴾ آخر دنيا دارِ امتحان است دنيا عالم آزمون است مي‌خواهد شما را امتحان بكند ببيند كه شما اهل جهاد و دفاع و مبارزه و حق‌طلب هستيد يا نيستيد وگرنه خدا بخواهد ﴿لَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لاَنتَصَرَ مِنْهُمْ وَلكِن لِيَبْلُوَا بَعْضَكُم بِبَعْضٍ﴾ بنابراين گاهي ﴿يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ﴾ است، گاهي ﴿يُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ﴾ است.

مطلب ديگر اينكه اين نظمِ تكويني را ذات اقدس الهي در وسطهاي استدلال تشريعي و اخلاقي و فقهي و حقوقي ذكر كرد (يك)، بعد آن را به برهان اساسي كه توحيد است ارجاع داد (دو)، و تنذيري هم از اين وسط استفاده مي‌شود (سه) كه گاهي تاريكي پيروز است گاهي روشنايي، چهار اينكه اصولاً تاريكي و پيروزي به منزله ي زن و شوهرند نكاح دارند اين ﴿يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ﴾ اين ازدواج شب و روز باعث پيدايش فرزندهاست در نظام تكوين كه همين طور است اگر در نظام تكوين ايلاجِ ليل في النهار، ايلاج نهار في الليل نباشد كه فصول پيدا نمي‌شود ما الآن همه ي بركاتي كه داريم به مناسبت اين چهار فصل است ديگر، اگر هميشه روز دوازده ساعت شب هم دوازده ساعت ديگر اين انواع ميوه‌ها و سرسبزيها پيدا نمي‌شود كه اينها بچه‌هاي ايلاج الليل في النهار، ايلاج النهار في الليل هستند ديگر.

سوره ي مباركه ي «فصلت» آنجا فرمود خداي سبحان كه عالَم را در شش تطوّر تاريخي آفريد ﴿خَلَقَ السَّماوَاتِ والْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ﴾ وقتي نسبت به تأمين ارزاق بشر رسيد فرمود: ﴿وَقَدَّرَ فِيهَا اقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ﴾ آيه ي هشت به بعد سوره ي مباركه ي «فصلت» اين است ﴿قُلْ ءَإِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذِي خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ﴾ بعد از اينكه فرمود: ﴿خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ﴾ اين متن است اين متن را شرح فرمود به اينكه دو روز از اين شش روز براي زمين است تا زمين به حالت خاصّ خودش در بيايد ﴿خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ﴾ دو روز هم براي آسمان است كه فرمود سماوات سبع را في يومين آفريد كه اين مي‌شود دو روز، دو روز هم موجودات بين الأرض و السماء را آفريد كه مي‌شود شش روز اين براي نظام كيهاني، اما آنچه در همان سوره ي «فصلت» آيه ي ده بيان كرد راجع به فصول چهارگانه است فرمود: ﴿وَجَعَلَ فِيهَا﴾ يعني در زمين ﴿رَوَاسِيَ مِن فَوْقِهَا﴾ كوههايي را روي زمين قرار داد كه به منزله ي ميخِ او باشند كه اين را ميخ‌كوب كند كه اين تكان نخورد و نلرزد ﴿وَبَارَكَ فِيهَا وَقَدَّرَ فِيهَا اقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ﴾.

روزيهاي زمين و اهل زمين را در چهار فصل مقرّر كرده كه اين ﴿أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ﴾ با آن ﴿سِتَّةِ أَيَّامٍ﴾ خيلي فرق دارد ﴿سَوَاءً لِلسَّائِلِينَ﴾ هر كسي برود تلاش كند كوشش كند دامداري كند كشاورزي كند راه باز است كسي بخواهد بيكار بگردد و مفت‌خوري كند چيزي به او نمي‌دهند هر كه بخواهد به او مي‌دهند خواستنش هم فهم است و كار ﴿سَوَاءً لِلسَّائِلِينَ﴾ خب، ولي كسي نرفته سؤال بكند يعني نرفت بفهمد و كار بكند كه بايد گرسنه بماند ديگر. خب اين چهار فصل تأمين كننده ي روزيهاي زمين و اهل زمين اين فصول چهارگانه به اين است كه شب در روز وارد بشود روز در شب وارد بشود اگر شب دوازده ساعت روز هم دوازده ساعت در طول سال كه ديگر چيزي از زمين سبز نمي‌شود كه.

پرسش: خطّ استوا همين طور است؟

پاسخ: خطّ استوا در حدّ اقل است قطب هم در حدّ اقل است نه آنجا جاي زيست است نه اينجا. اين اقطار معموله بين خطّ استوا و قطب شمال از يك سو، بين خطّ استوا و قطب جنوب از سوي ديگر جاي زندگي است وگرنه نه در خطّ استوا جاي زندگي است نه در قطبي كه شش ماه روز است شش ماه شب آنچه جاي زندگي است همين بين الاستوا و القطب است. خب، فرمود اين ﴿يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ﴾ ما يك قوس‌الليل داريم يك قوس‌النهار اين قسمت زمين كه به دور خود مي‌گردد اين نيم‌كُره‌اي كه به طرف آفتاب است اين قوس‌النهار است و روز است آن نيم‌كُره‌اي كه به طرف آفتاب نيست آن قوس‌الليل است لكن حركت زمين به دور خود يكسان و يكنواخت نيست گاهي مثل اول بهار مثلاً بامدادان كه به تعبير سعدي «تفاوت نكند ليل و نهار» يعني ليل هم دوازده ساعت روز هم دوازده ساعت «بامدادان كه تفاوت نكند ليل و نهار خوش بُوَد» خب اين شب هم دوازده ساعت روز هم دوازده ساعت ولي كم كم كه بهار ادامه پيدا مي‌كند اين ﴿يُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ﴾ مي‌شود اين قوس‌النهار كه دوازده ساعت است خودش را وارد قوس‌الليل مي‌كند مكرّر در فضاي تاريك مي‌رود آنجا را روشن مي‌كند هم از طرف صبح بالا مي‌رود هم از طرف عصر بالا مي‌رود اين دوازده ساعت مي‌شود چهارده ساعت يا بيشتر آن دوازده ساعت مي‌شود هشت ساعت يا شش ساعت يا كمتر و بيشتر اين براي بهار و تابستان، وقتي پاييز شد قوس‌الليل وارد قوس‌النهار مي‌شود آن قوسي كه تاريك است از دو طرف اين تاريكي را در قوس‌النهار مي‌آورد هم از طرف صبح هم از طرف مغرب، هم تاريكيِ سحر ادامه پيدا مي‌كند بخشي از روز را تاريك مي‌كند هم تاريكيِ اول مغرب تنزّل مي‌كند پايين مي‌آيد بخشي از قوس‌النهار را تاريك مي‌كند پاييز شب مي‌شود چهارده ساعت، روز مي‌شود هشت ساعت و كمتر و بيشتر خب، اگر ورود تاريكي در روشنايي نباشد يعني «اِيلاج الليل في النهار» و اگر ولوج و ورود روشنايي در تاريكي نباشد يعني «ايلاج النهار في الليل» همه جا دوازده ساعت است آن وقت جا براي زندگي نيست جا براي تأمين اقوات نيست. فرمود اين خدا به وسيله ي شب و روز كه به منزله ي زن و شوهرند (يك)، ايلاج و ولوج اينها به منزله ي آميزش و نكاح اينهاست (دو)، با اين ايلاجهاي متقابل فرزنداني به بار مي‌آورد (سه)، كه اقوات شماست در فصول چهارگانه ﴿وَقَدَّرَ فِيهَا اقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَاءً لِلسَّائِلِينَ﴾ اين نظم است.

منطقه‌هاي استوايي مستثناست آنجا كه غالب مردم مي‌نشينند آنجا همين بين استوا و بين قطب است آنها هم مُفت‌خورند مي‌دانيد كه فرمود: ﴿يُجْبَي إِلَيْهِ ثَمَرَاتُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ﴾ آنجا كه قابل زيست نبود به بركت وجود مبارك ابراهيم و فرزندانشان خود عربستان كه فقط يك چوب مسواك دارد با همان ريگهايي كه در مشعر جمع مي‌كنند يكي از ظُرفا مي‌گفت صادرات و محصولات عربستان همين دو چيز است يكي آن چوب مسواك به درد نخور است و يكي هم ريگهاي مشعر است آنجا جمع مي‌كنند براي رمي جمرات وگرنه چه چيزي دارد آن، قرآن هم فرمود: ﴿يُجْبَي إِلَيْهِ ثَمَرَاتُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ﴾ ما از هر جايي آورديم اينجا به شما رسانديم و شما بايد شب و روز شاكر باشيد براي اينكه اينجا هيچ نداريد ما رسانديم ﴿أَطْعَمَهُم مِن جُوعٍ وَآمَنَهُم مِنْ خَوْفٍ﴾ فرمود هم رزقتان را ما تأمين كرديم هم امنيّتتان را ما تأمين كرديم در سوره ي «قريش» كه ﴿فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَيْتِ﴾ ﴿الَّذِي أَطْعَمَهُم مِن جُوعٍ وَآمَنَهُم مِنْ خَوْفٍ﴾ جاي غارتگري بود اينجا را امن كرديم ما و جاي فقر و فلاكت بود اينجا را پربركت كرديم ما چيزي ندارد كه خب مسئله ي كعبه است و امثال كعبه.

غرض اين است كه اين يك نظام تكوينيِ مدبّرانه ي حكيمانه است يك بهره‌برداريهاي اخلاقي و امثال ذلك هم در آن هست مي‌فرمايد اين نظام تأمين‌كننده ي فصول چهارگانه و اقوات است و خداي سبحان دارد تدبير مي‌كند اين نظام را كسي به عهده مي‌گيرد كه حقّ محض است اين سه‌تا ﴿ذلكَ﴾ به منزله ي تعليل مسئله است يعني آن جريان عِقاب سرّش اين است اين جريان ايلاجين سرّش اين است جريان توحيد براي اينكه عهده‌دار نظام حقّ محض است ﴿ذلكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا يَدْعُونَ مِن دُونِهِ هُوَ الْبَاطِلُ﴾ غير خدا هر چه هست باطل است و بايد به طرف ذات اقدس الهي رفت و موحّدانه از او و دينِ او حمايت كرد اين سه‌تا ﴿ذلكَ﴾ به منزله ي سه دليل و تعليل براي اصلِ مسئله است آن‌گاه فرمود: ﴿ذلكَ وَمَنْ عَاقَبَ بِمِثْلِ مَا عُوقِبَ بِهِ﴾.

سيدناالاستاد(رضوان الله عليه) مي‌فرمايند اين ﴿ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ﴾ كه با ﴿ثُمَّ﴾ ذكر شده و نشانه ي تراخي است براي آن است كه آن عِقاب اوّلي عقاب باغيانه و ظالمانه است چون عِقاب باغيانه و ظالمانه است ذات اقدس الهي اين كسي كه مظلوم است ياري مي‌كند. بعد مي‌فرمايد برخيها بر آن‌اند كه ﴿ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ﴾ ترتّب زماني باشد يعني اگر كسي ظالم و جاني بود (يك)، اين مظلوم از خود دفاع كرد و ظالم را سرِ جاي خودش نشاند (دو)، دوباره آن ظالم ستم بكند (سه)، خدا كيفر مي‌دهد و مانند آن (چهار)، مي‌فرمايد اين معنا مطابق با آيه نيست سه‌تا اشكال مي‌كنند اگر خوب بررسي بشود اين اشكالات سه‌گانه هم مي‌تواند بر آنچه مختارِ ايشان هست هم وارد بشود لكن اين ﴿ثُمَّ﴾ كه ترتيب را مي‌رساند ممكن است كه فرمايش ايشان را تأييد كند به كمك آيه سوره ي مباركه ي «توبه» در سوره ي «توبه» آيه ي سيزدهم به اين صورت آمده است فرمود: ﴿أَلاَ تُقَاتِلُونَ قَوْماً نَكَثُوا أَيْمَانَهُمْ﴾ اينها پيمان عدم تعرّض بستند سوگند ياد كردند ولي نقض يمين كردند (يك)، ﴿وَهَمُّوا بِإِخْرَاجِ الرَّسُولِ﴾ تلاش و كوشش كردند كه حضرت را تبعيد كنند و حضرت مجبور به مهاجرت شد (دو)، ﴿وَهُم بَدَءُوكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ﴾ اينها براي اوّلين بار دستِ ستم را باز كردند به شما ستم كردند. اين به كمك ﴿وَهُم بَدَءُوكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ﴾ نشان مي‌دهد كه كوشش آنها باغيانه و ظالمانه بوده است و فضاي اين بخش از سوره ي مباركه ي «حج» هم كه از آيه 39 شروع شد.

جريان اذنِ در مبارزه ي مسلّحانه است در همين سوره ي «حج» آيه ي 39 اين بود ﴿أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا﴾ خب شما كه مورد قتاليد شما مسلمانها كه مورد قتاليد و آنها اوّلين بار ستم را تحميل كردند به شما حالا اجازه ي دفاع مسلّحانه داده شد اين كلمه ي ﴿ثُمَّ﴾ كه تراخي را مي‌رساند اگر به كمك آيه ي سيزده سوره ي «توبه» بخواهيم مدد بگيرم معنا كنيم مي‌شود اينكه مثل اينكه ما در تعبيرات فارسي مي‌گوييم گذشته از اينكه اينها اول شروع كردند اين را اگر بخواهيم با ادبيات عرب بيان كنيم مي‌گوييم ﴿ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ﴾ يعني اين‌چنين نيست كه يكي آنها زدند يكي شما زديد نه، آنها اول زدند خب ما اگر خواستيم اين سه مطلب را بگوييم، بگوييم آنها زدند شما زديد بعد مي‌خواهيم بگوييم مساوي نيست يكي ظالم است چه كار مي‌كنيم؟ مي‌گوييم گذشته از اينكه آنها اول شروع كردند اين گذشته از اينكه آنها اول شروع كردند اين با يك عبارت ﴿ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ﴾ بيان شده. خب، ﴿ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ﴾ چون «والبادي أظلم».

بيانات نوراني حضرت امير(سلام الله عليه) است كه به وجود مبارك امام مجتبي مي‌فرمايد شما با هيچ كسي ابتدائاً دعوا نكنيد «لاَ تَدْعُوَنَّ إِلَي مُبَارَزَةٍ وَ إِنْ دُعِيتَ إِلَيْهَا فَأَجِبْ فَإِنَّ الدَّاعِيَ بَاغٍ وَ الْبَاغِي مَصْرُوع» حالا به نظر ما اين مبالغه است ولي براي اهل معنا شايد مبالغه نباشد كه حضرت فرمود كوه اگر بخواهد به كوه ستم بكند ريز ريز مي‌شود سنگي بخواهد به سنگ ديگر ستم بكند ريز ريز مي‌شود ما حالا چون زبان اينها را نمي‌دانيم و مي‌گوييم مبالغه است فرمود: «لاَ تَدْعُوَنَّ إِلَي مُبَارَزَةٍ وَ إِنْ دُعِيتَ إِلَيْهَا فَأَجِبْ فَإِنَّ الدَّاعِيَ بَاغٍ وَ الْبَاغِي مَصْرُوع» اين را به وجود مبارك امام مجتبي فرمود، فرمود مبادا شما به كسي ظلم بكني مبادا شروع به جنگ بكني مبادا اول تيرانداز شما باشي وقتي آنها تيراندازي كردند شما مظلوم شدي از خودتان دفاع كن خب، اگر اين معنا باشد ﴿ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ﴾ قابل پذيرش است خب ﴿لَيَنصُرَنَّهُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ﴾ خيلي از موارد عفو مي‌كند خيلي از موارد مي‌بخشد شما هم خيلي از موارد مي‌توانيد ببخشيد خيلي از موارد مي‌توانيد عفو بكنيد ولي آنجا كه هيچ چاره‌اي نداريد البته دفاع مي‌كنيد و اين عالم با نظم دارد اداره مي‌شود.

بيان لطيفي مرحوم شيخ بهايي در كشكول دارد كه سؤال و جواب، تنكاحِ علمي است علم اگر بخواهد توليد بشود فرع بر يك پدر و يك مادر است اگر كسي سؤالِ خوب بكند كسي جوابِ خوب بدهد كسي نقدِ خوب بكند كسي پاسخِ خوب بدهد كسي اشكالِ خوب بكند كسي راه‌حل خوب نشان بدهد مجموع اين نقد و پاسخ، مجموع سؤال و جواب، مجموع اشكال و حل اين تناكحِ علمي است اين تناكح علمي باعث توليد علم مي‌شود. تعبير لطيف ايشان در كشكول اين است كه اشكال، مؤنث است و جواب، مذكّر اين طنز نيست اين نكاحِ علمي است يك وقت كسي مرتّب حرف مي‌زند بدون اشكالِ عميق اين توليد علمش كم است ولي اگر در جامعه‌اي شبهه باشد اشكال باشد نقد باشد عدّه‌اي هم خوب جواب بدهند در جامعه‌اي كه اشكالهاي عميق علمي هست و جوابهاي عميق علمي هست راه براي توليد علم باز است فرمود تناكحِ علم در اشكال عميق و جواب عميق است خب اينجا هم تناكح ليل و نهار است ﴿يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾ مي‌فهمد كه كجا چه كار بايد كرد و مي‌شنود كه افراد چه مي‌طلبند صداي هر خواننده‌اي را مي‌شنود هر خواهنده‌اي را مي‌شنود چرا؟ براي اينكه او حقّ محض است اگر حقّ محض است علمِ محض است، حياتِ محض است، قدرتِ محض است ﴿ذلكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ﴾ اين ﴿ذلكَ﴾ سوم، دليل ﴿ذلكَ﴾ دوم است، ﴿ذلكَ﴾ دوم دليل ﴿ذلكَ﴾ اول است ﴿ذلكَ﴾ اول دليل مدّعيات قبلي كه كار به حقّ محض منتهي مي‌شود ﴿ذلكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ﴾ اين ضمير فصل يعني «هو» معرفه بودنِ خبر اين مفيد حصر است او حقّ محض است غير از او هر چه باشد باطل است و اگر چيزي سهمي از حق داشت بايد به خود ذات اقدس الهي برگردد البته در قرآن كريم يك حق از خداست كه در سوره ي مباركه ي «آل‌عمران» گذشت در غير «آل‌عمران» هم داشتيم كه ﴿الْحَقُّ مِن رَبِّكَ﴾ يك حق است كه بر خود خدا حمل مي‌شود كه ﴿ذلكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ﴾ آن حقّي كه ﴿مِن رَبِّكَ﴾ است ﴿الْحَقُّ مِن رَبِّكَ﴾ اين حقّي است كه عالَم با او خلق شده كه فرمود: ﴿خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ﴾، ﴿مَا خَلَقْنَاهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ﴾ كه اصطلاحاً از اين حق به عنوان حقّ مخلوقٌ‌به ياد مي‌شود اينكه مي‌گويند حق، عين خَلق است مِن وجهٍ و غير خَلق است مِن وجهٍ راجع به اين حقّي است كه در آيه ي 60 و 61 سوره ي مباركه ي «آل‌عمران» است كه ﴿الْحَقُّ مِن رَبِّكَ﴾ اما آن حقّي كه ذات اقدس الهي است همه ي بزرگان معرفت گفتند كه احدي به او دسترسي ندارد.

بيان لطيف سيدناالاستاد امام را كه چند بار خوانديم فرمود آن حق نه معبودِ هيچ پيغمبر است نه مقصود هيچ پيغمبر نه مشهود هيچ پيغمبر، براي اينكه او حقيقتي است نامتناهي (يك)، و بسيطِ محض است (دو)، خب چه كسي مي‌تواند آن را مشاهده بكند ولو حضرت امير، حضرت امير كه مي‌فرمايد: «ما كنتُ أعبدُ ربّاً لَم أره» درباره ي ربّ سخن مي‌گويد كه اسمي از اسماي ذات اقدس الهي است وگرنه اگر حق، حقيقتي است نامنتاهي كما هو الحق و بسيط كما هو الحق، اگر موجودي بخواهد آن را درك بكند بايد همه‌اش را درك بكند ما در ادبيات فارسي براي اِغناي خيلي از افراد پرسشگر اين شعر را مي‌خوانيم او هم سرش را تكان مي‌دهد و ما هم راحت مي‌شويم مي‌گوييم «آب دريا را اگر نتوان كشيد٭٭٭ هم به قدر تشنگي بايد چشيد» خدا را به اندازه ي خودمان مي‌شناسيم او هم قانع مي‌شود ما هم راحت مي‌شويم اما در مجلس علم كه اين حرف خريدار ندارد خدا كه نظير اقيانوسِ بي‌پايان نيست اقيانوس سطحش غير از عمقش است، ساحلش غير از سطحش است، اوّلش غير از آخرش است، شرقش غير از غربش است از يك گوشه‌اش مي‌شود يك سطل آب گرفت از گوشه‌هاي ديگر نه، حالا ما اگر اقيانوسي داشتيم نامتناهي بود و بسيط بود سطحش عين عمق بود عمقش عين سطح بود، ظاهرش عين باطل بود باطنش عين ظاهر بود چنين اقيانوسي يا همه يا هيچ، همه محال است و هيچ حق، نمي‌شود درباره ي ذات اقدس الهي بگويد كسي من يك قدر خدا را مي‌شناسم آن براهيني كه در فلسفه و كلام است مفهوم است مي‌گوييم الله موجود است هر ممكني خالق مي‌خواهد هر معلولي، اينها يك سلسله مفاهيم است وجود ذهني است براي حلّ مشكل ماست. اين الله، مفهومِ ذهني است به حمل اوّلي الله است به حمل شايع صورت ذهنيه است. براهين صدّيقين هم بشرح ايضاً.

بيان نوراني وجود مبارك امام صادق دارد فرمود ما غير از اين تكليفي نداريم شما دلتان مي‌خواهد ما خدا را آن طوري كه هست بشناسيم، اگر اين است «لكان التوحيد أنّا مرتفعا» اين از لطايف بيانات حضرت است كه مرحوم صدوق در توحيد نقل كرده فرمود شما دنبال چه چيزي مي‌گرديد اگر مي‌گوييد برهان كافي نيست معنايش اين است كه ما ديگر تكليفي نداريم ماييم و اين براهين و ادله ي ذهني. ما همين مقدار مي‌فهميم كه اين برهان مصداق خارجي دارد اما مصداق خارجي چيست؟ كيست؟ آن را ما «جوشن كبير» را خوب مي‌فهميم اين هزار اسم، يك اسم را مي‌توانيم شرح كنيم ممكن است صد جلد هم درباره ي اين بنويسيم قلم باز است اما همه ي اينها مفاهيم است، همه ي اينها صوَر ذهني است، همه ي اينها علم است، همه ي اينها به نفس ما متّكي است هيچ كدام از اينها الله نيست آن كه الله است بيرون است كه عالَم به او متّكي است. خب، اما آنها كه به اصطلاح راهِ عرفان را طي كردند علمِ شهودي دارند.

وجود مبارك پيامبر(عليه و علي آله آلاف التحيّة و الثناء) هم فرمود احسان آن است «أن تَعبد الله كأنّك تريٰ فإن لم تكن تريٰ فإنّه يريٰ» علم شهودي هست، علم كشف هست، علم‌اليقين، عين‌اليقين هست اينها حق است اما اينها معنايش اين نيست كه انسان بالا مي‌رود و خدا را به اندازه ي خود مي‌شناسد او اندازه ندارد كه ندارد كه ندارد او دوتا كار كرده است او سراسر عالَم را مرايا و مرائي خود قرار داد (يك)، همه آئينه‌اند هر كسي آئينه است با آن ﴿الْحَقُّ﴾ كه در سوره ي «آل‌عمران» است ﴿الْحَقُّ مِن رَبِّكَ﴾ با آن ﴿الْحَقُّ﴾ در جهان تجلّي كرد (دو)، اين بيان نوراني حضرت است در نهج‌البلاغه كه فرمود: «اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُتَجَلِّي لِخَلْقِهِ بِخَلْقِهِ» همه ي ما آئينه‌ايم (يك)، خدا كه حقّ سوره ي «حج» است نه، حقّي كه در سوره ي «آل‌عمران» است كه فيضِ اوست و وجه اوست او را در آئينه‌ها نشان داد (دو).

افراد دو قسم‌اند: بعضيها به دنبال دنيا هستند اين ﴿رَانَ عَلَي قُلُوبِهِم مَّا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾ اين يا به دنبال پُست است يا به دنبال مقام است يا به دنبال نخودسياه است بالأخره مفاهيم گيرش مي‌آيد حالا يا مفسّر است يا فيلسوف است يا فقيه است يا حكيم است برهان را خوب مي‌فهمد اما اين ديگر راه اُويس قَرَن نيست اين راه حارثةبن‌ثابت نيست يك وقت است نه، راه اباذر است يا سلمان است راه اويس‌ قرن است راه زيدبن‌ثابت است اين آئينه دل را شفاف نگه داشت آن ﴿الْحَقُّ﴾ كه در سوره ي «آل‌عمران» است ﴿الْحَقُّ مِن رَبِّكَ﴾ او در سراسر عالَم با صد هزار جلوه برون آمدي كه من با صد هزار ديده تماشا كنم تو را او مي‌تابد اين شخصي كه اُويس قَرن است ﴿الْحَقُّ﴾ را مي‌يابد نه مي‌فهمد آن وقت هميشه خوشحال است هيچ، هيچ لذّتي براي جهانيان بالاتر از لذّت اويس قرن نيست كه در اين آئينه حق جلوه كرد حقّ سوره ي «آل‌عمران» نه حقّ سوره ي «حج» بنابراين آن راهِ عرفان است كه عرفا وقتي مي‌گويند خدا را ما مشاهده كرديم با چشمِ قلب يعني اينجا نه بالا (يك)، حقّ سوره ي «آل‌عمران» نه حقّ سوره ي «حج» (دو)، آن وقت مي‌گويند، مي‌گويند هر كسي خدا را به اندازه ي خود مي‌يابد اين درست است. اگر «ما لله آية اكبر مِنّي» بود كه وجود مبارك حضرت امير دارد كه فرمود در كلّ خلقت بزرگ‌تر از من احدي نيست و راست مي‌گويد نه از اهل بيت كسي بزرگ‌تر از اوست نه از غير اهل‌بيت اما از اهل‌بيت كسي بزرگ‌تر از او نيست براي سالبه ي به انتفاع موضوع است اينها نور واحدند كثير نيستند تا يكي از ديگري بزرگ‌تر باشد اين چهارده نفر يك نورند بيگانه هم كه احدي توان آن را ندارد كه همتاي علي باشد فرمود: «ما لله آية اكبر مِنّي» نه در داخل نه در خارج يكي سالبه به انتفاع موضوع يكي سالبه به انتفاع محمول.

وجود مبارك ربّ را نه حق را، ربّ اسمي از اسماي حسناي الهي «ما كنت أعبد ربّاً لم أره» اين ربّ را به اندازه ي خود مي‌يابد ديگري هم به اندازه ي خود مي‌يابد اگر راهِ علوي را طي كرد اگر نه، راه ديگران را طي كرد كه مي‌فهمد نه مي‌يابد، بنابراين مرزها بايد مشخص باشد كه كجا جاي فهم است و كجا جاي شهود است و مرزهاي مشهودها هم بايد مشخص باشد آن حقّ سوره ي «حج» نه مشهود هيچ پيغمبر است نه معقول هيچ حكيم است نه معبود هيچ عابد، اين حقّ سوره ي مباركه ي «آل‌عمران» و مانند آن كه وجهِ اوست و همه ي اهل بيت هم مي‌گويند ﴿إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ﴾ اينها با وجه الله كار دارند نه با آن الله كه احدي به او دسترسي ندارد او شكار كس نشود ﴿إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ﴾ تا آنجا هست بنابراين در مقابل حق، باطلِ به معناي عدم است در مقابل حقّ سوره ي مباركه ي «آل‌عمران» باطلِ به معناي عدم مَلكه است نظير بتها و امثال ذلك حالا گاهي اين الفاظ و معاني جابه‌جا مي‌شود گاهي قرائن حافّه كمك مي‌كند كه اين تقابل براي كدام حق است در اينجا فرمود: ﴿ذلكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ﴾ بعد فرمود آنچه را كه اينها دعوت مي‌كنند و ادّعا دارند يعني وثنيين و صنمين حجاز باطل است، باطل است يعني اسمي است بي‌مسمّا فرمود اينها اسمايي هستند كه ﴿مَّا أَنزَلَ اللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ﴾، ﴿إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّيْتُمُوهَا﴾ شما چيزي را تراشيديد و گفتيد ربّ اين كلمه ي ربّ كه مضاعف است بر لفظتان جاري است (يك)، معناي اين در ذهنتان ترسيم مي‌شود (دو)، ولي اين معنا زيرش خالي است ﴿إِنْ هِيَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّيْتُمُوهَا أَنتُمْ وَآبَاؤُكُم مَا أَنزَلَ اللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ﴾ الآن مثل اينكه شما مي‌گوييد آبِ زلال، آب زلال لفظي است گفتيم، معنايش هم همه فهميديم اما كنار اين منبر آبِ زلال نيست اين يك لفظ خالي است ربّي را كه شما بر بت‌كده‌ها و موجودات بت‌كده اِعماغل كرديد لفظي است كه هر چه مي‌گرديد پيدا نمي‌كنيد لفظي است كه شما نامگذاري كرديد زيرش خالي است مي‌شود باطل مثل همان حبابي كه روي سيل است كه:

«ذهب جفاءً» روي اين سيل كَفي مي‌آيد كه مغزش خالي است اين بيرونش تَر است درونش خالي است اين يك لفظي است مي‌گوييد مفهومي است تطوّر مي‌كنيد ولي درونش خالي است ﴿ذلكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَأَنَّ مَا يَدْعُونَ مِن دُونِهِ هُوَ الْبَاطِلُ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ﴾