درس تفسیر آیت‌الله عبدالله جوادی‌آملی

موضوع: آيات 52 تا 57 سوره حج

﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ وَلاَ نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّي أَلْقَي الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ ﴿لِيَجْعَلَ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ فِتْنَةً لِّلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَفَي شِقَاقٍ بَعِيدٍ﴾ ﴿وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَي صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ ﴿وَلاَ يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي مِرْيَةٍ مِنْهُ حَتَّي تَأْتِيَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً أَوْ يَأْتِيَهُمْ عَذَابُ يَوْمٍ عَقِيمٍ﴾ ﴿الْمُلْكُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ فَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ﴾ ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَأَولئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾

عناصر محوري سوره ي مباركه ي «حج» بعد از اينكه مشخص شد و تكذيبِ معاندان هم مطرح بود ذات اقدس الهي براي تسلّي وجود مبارك پيغمبر(صلّي الله عليه و آله و سلّم) از يك سو و تعليم امّت اسلامي به صبر و پايداري از سوي ديگر، قصص برخي از انبيا(عليهم السلام) را ذكر كرد كه آنها همين مصيبتها و آسيبها را ديدند و تحمل كردند و پيروز شدند بعد به عنوان يك اصل كلي براي نبوّت عام، مطلبي را نازل فرمود و آن اينكه هر كسي كه از طرف خداي سبحان رسالتي دارد خواه رسالتش با كتاب همراه باشد كه مي‌شود از انبياي اولواالعزم يا كتاب مستقل نداشته باشد حافظ شريعت پيامبر اولواالعزم باشد كه مي‌شود نبيّ در برابر رسول. بالأخره اينها پيام الهي را به جامعه منتقل مي‌كنند. هر پيامبري كه از طرف خدا احكام و حِكم الهي را به جامعه منتقل كرد شيطان در اجراي برنامه ي آنها، شيطان در نفوذ برنامه ي آنها در جامعه آشوب مي‌كنند يك عدّه را اغوا مي‌كنند يك عدّه را وسوسه مي‌كنند يك عدّه را با وهم و خيال يك عدّه را با شهوت و غضب گرفتار شبهات مي‌كنند و از مسير جدا مي‌كنند اين يك اصل كلي است بعد ذات اقدس الهي مي‌فرمايد خداوند اين صحنه را به خوبي مديريت مي‌كند اين يك آزمون الهي است در اين آزمون دو گروه آسيب مي‌بينند يك گروه پيروزمندند. آنهايي كه بيماردل‌اند يا قصيّ‌القلب‌اند آسيب مي‌بينند و به دنبال اين آشوبِ شياطين حركت مي‌كنند يا گرفتار شهوتِ عملي‌اند يا به دنبال شبهه ي علمي. آنها كه از علم برخوردارند از علمِ نافع برخوردارند هم اين آشوب را شناسايي مي‌كنند هم دفاع مي‌كنند و هم خودشان را حفظ مي‌كنند.

مطلبي درباره ي وجود مبارك پيغمبر(صلّي الله عليه و آله و سلّم) در برخي از تفاسير نقل شده است كه در طليعه ي بحث آن قصّه ي جعلي بازگو شد اين بود كه وجود مبارك پيغمبر(صلّي الله عليه و آله و سلّم) در هنگام تلاوت سوره ي مباركه ي «نجم» ـ معاذ الله ـ اين جمله‌ها را اضافه كرده كه درباره ي بتها اينها قرانين آنها «إنّ شفاعتهنّ لترجيٰ» كه مشركين از شنيدن اين حرف خوشحال شدند كه پيامبر ـ معاذ الله ـ از بتهاي اينها به نيكي ياد كرد (يك)، بتهاي اينها را به رسميّت شناخت (دو)، بت‌پرستي را امضا كرد (سه)، حقّ شفاعت به بتها داد (چهار). اين افسانه و فسانه را برخيها نقل كردند.

فخررازي در بين مفسّران بيش از ديگران در گذشته تلاش و كوشش كرد كه اين مطلب بيّن‌الغي را ابطال كند ولي بزرگان ديگر گفتند اين آن قدر بيّن‌الغي است كه نيازي به تلاش و كوشش نيست فخررازي از هفت وجه دليلهاي عقلي و قرآني اقامه كرده از چندين وجه دليل روايي اقامه كرده تا ثابت كند كه اين امر، امر بيّن‌الغي است ولي لطيفه‌اي كه عدّه‌اي از علما(رضوان الله عليهم) فرمودند كه مرحوم مجلسي(رضوان الله عليه) هم در رديف اينهاست اين است كه حديثي است از وجود مبارك پيامبر نقل شد كه فرمود: «ستكثر عليّ القال» «قال» يعني افرادي كه دروغ جعل مي‌كنند. فرمود عدّه‌اي بعد از من روايات را به نام من جعل مي‌كنند آنچه را كه از من نقل كردند شما بر قرآن كريم عرضه كنيد اگر مخالف قرآن بود رد كنيد اين بزرگان كه مرحوم مجلسي(رضوان الله عليه) هم از اين بزرگان است فرمودند حتماً رواياتي را به نام پيامبر جعل كردند براي اينكه اين روايت چه دروغ باشد چه راست باشد معلوم مي‌شود يك چيزهاي جعلي هست، اگر اين روايت راست باشد پس معلوم مي‌شود كه پيامبر فرمود به نام من دروغ جعل مي‌شود و اگر اين روايت دروغ باشد خب همين دليل است كه به نام پيامبر چيزي جعل كردند ديگر براي اينكه به پيامبر نسبت دادند.

جريان قرانين اُوليٰ «وإنّ شفاعتهنّ لترجيٰ» كه يقيناً دروغ است ولي همين جعل كردن و وارد كردن چنين افسانه‌اي در كتابهاي تفسير نشان همان است كه ﴿مَا أَرْسَلْنَا مِن قَبْلِكَ مِن رَّسُولٍ وَلاَ نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّي أَلْقَي الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ﴾ شيطنتِ شياطين باعث جعل اين افسانه شد باعث ادخال اين افسانه در كتابهاي تفسير شد مايه سرگرمي عدّه‌اي شد مايه پذيرش افراد سَخيف شد، بنابراين گرچه اصل اين قصّه يقيناً محال و باطل است ولي نفوذ اين قصّه در بين برخي از مفسّران نشانه ي آن است كه گروه آشوبگر دست از دين برنمي‌دارند، اما بيّن‌الغي بودنش براي آن است كه اين قصّه يا ـ معاذ الله ـ پيامبر عمداً اين حرفها را زده يا سهواً و هر دو محال است براي اينكه خداي سبحان پيامبر(صلّي الله عليه و آله و سلّم) را در سه منطقه معصوم معرفي كرده كه چندين بار گذشت هم در منطقه ي تلقّي وحي، هم در منطقه ي حفظ و صيانت و نگهداري وحي در آينده، هم در منطقه ي ابلاغ و انشاء و املا در افق وحي.

منطقه ي تلقّي فرمود: ﴿إِنَّكَ لَتُلَقَّي الْقُرْآنَ مِن لَدُنْ حَكِيمٍ عَلِيمٍ﴾ خب وقتي علم لدنّي است لدي‌الله شد جا براي نفوذ شيطان و غير شيطان نيست حضوراً و شفاهاً ذات اقدس الهي مطلبي را القا مي‌كند و بين متكلّم و شنونده احدي فاصله نيست و خداي سبحان القا مي‌كند اين هم علم لدنّي آنجا كه ديگر جاي غفلت نيست و اگر بود كه تلقّي تعبير نمي‌كرد اين براي تلقّي.

منطقه ي حفظ و نگهداري هم فرمود: ﴿سَنُقْرِئُكَ فَلاَ تَنسَي﴾ اين ﴿إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ﴾ از مواردي است كه استثنا براي تأكيد مستثناست نه براي اخراج و چيزي از مستثنامنه، براي تأكيد مستثنامنه است در كتابهاي نحوي ملاحظه فرموديد كه گاهي استثنا براي تثبيت و تأكيد مستثنامنه است اين مستثنامنه قابل دست‌ خوردن نيست اين از آن‌ موارد است مگر اينكه خدا بخواهد خدا هم كه خواست و معصوم باشد خدا كه نمي‌خواهد كه تو وحي را از ياد ببري پس ﴿سَنُقْرِئُكَ فَلاَ تَنسَي﴾

منطقه ي ابلاغ و انشاء و املاست كه فرمود: ﴿وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَي﴾ ﴿إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَي﴾ پس آنچه را ذات اقدس الهي فرمود پيامبر صحيحاً تلقّي كرد (يك)، صحيحاً در حافظه ي شريف حفظ و نگهداري كرد (دو)، صحيحاً از لبان مطهّرش به ما رسيد (سه)، از اين به بعد مردم مختارند يا مي‌پذيرند يا رد مي‌كنند. خب، اگر بيان قرآن اين است كه آنچه را خداي سبحان فرمود به جامعه مي‌رسد و عين همان مطلب را خداي سبحان براي ما نقل مي‌كند ديگر جا براي اين افسانه و فسانه نيست لكن عمل كردن، قبول كردن، پذيرفتن با وسوسه‌هاي شيطان همراه است سه گروه مي‌شوند:

يك عدّه ﴿فِي قُلُوبِهِم مَرَضٌ﴾، يك عدّه ﴿الْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ﴾ يك عدّه هم ﴿الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ﴾ آنها كه ﴿أُوتُوا الْعِلْمَ﴾ هستند بهره ي صحيح و كامل مي‌برند منظور آن است كه شيطان در كار خدا دخالت نمي‌كند شيطان يك كلب معلّمي است كه وظيفه ي او وسوسه كردن است و وسوسه هم چيز بسيار خوبي است اگر وسوسه نباشد كه جهاد با نفس نيست، اگر وسوسه نباشد كه تهذيب نيست كسي به جايي نمي‌رسد يا بالاتر از انسان متعارف است مثل فرشته‌ها يا پايين‌تر از انسان است مثل حيوان اصلاً انسان آن است كه در گير و دار خيالات و وساوس و اوهام و خاطرات باشد مبارزه كند تا به جايي برسد بيش از وسوسه هم حق ندارد ولي اين وسوسه كردني كه شيطان به عهده گرفته خداي سبحان دارد اين را مديريت مي‌كند فرمود او درصدد گمراه كردن است به نحو جِدّ ولي ما اين را به عنوان كلاس امتحان تبديل مي‌كنيم ﴿لِيَجْعَلَ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ فِتْنَةً لِّلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ الظَّالِمِينَ لَفَي شِقَاقٍ بَعِيدٍ﴾ ﴿وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَبِّكَ فَيُؤْمِنُوا بِهِ فَتُخْبِتَ لَهُ قُلُوبُهُمْ وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَي صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ ﴿وَلاَ يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا﴾ كذا و كذا معلوم مي‌شود كه او در كارِ خدا دخالت نمي‌كند به اذن خدا، وسايل امتحان را فراهم مي‌كند همين، مديريت امتحان به عهده ي ذات اقدس الهي است آن وقت خداي سبحان همان طوري كه در جبهه‌هاي جنگ نظامي مي‌فرمايد: ﴿فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلكِنَّ اللّهَ قَتَلَهُمْ﴾.

جبهه‌هاي جنگ فرهنگي هم به علما مي‌فرمايد: «وما نسختم اذ نسختم ولكن الله نسخ و ما أحكمتم إذا أحكمتم و لكن الله أحكم» فرمود: ﴿فَيَنسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ﴾ با اينكه علما قيام كردند شبهات را برطرف كردند آن وقتي كه اسرار هزار سال نوشتند سيدناالاستاد امام(رضوان الله عليه) چند روزي درس را تعطيل كرد و اسفار نوشت مرحوم علامه طباطبايي كه كار خودشان را كردند امام موساي صدر(حفظه الله و سلّمه الله تعاليٰ» كار خودش را كرده همه ي اينها كار خودشان را دارند مي‌كنند اما همه ي اينها بر اساس عنايتهاي الهي و رهبريهاي الهي است خدا كار آنها را بعد از قبول به خودش اسناد مي‌دهد به پيغمبر(صلّي الله عليه و آله و سلّم) مي‌فرمايد: ﴿وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلكِنَّ اللّهَ رَمَي﴾ به مجاهدان مي‌فرمايد شما اين كار را كرديد خدا اين كار را كرده ﴿فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلكِنَّ اللّهَ قَتَلَهُمْ﴾ كاري را كه خدا قبول بكند به خودش اسناد مي‌دهد ديگر وقتي قبول كرد معنايش اين است كه اين كار، كار الهي است نه يعني امضا مي‌كند كه شما اين كار را كرديد اين ﴿إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ﴾ اين عملِ صالح يك مبارزه ي نظامي، مبارزه ي فرهنگي بالا مي‌رود وقتي بالا رفت دود نيست كه بالا برود كه اين به همراه فرشته‌ها بالا مي‌رود وقتي بالا رفت الهي شد مقبول هم مي‌شود خدا به خودش اسناد مي‌دهد كه من اين كار را كردم. وقتي كسي وجوه شرعي را به مرجعي به فقيهي عطا مي‌كند يا به مستحقّي يا به صديقي عطا مي‌كند خدا عطا مي‌كند.

سوره ي مباركه ي «توبه» فرمود: ﴿يَقْبَلُ التَّوبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَأْخُذُ الْصَّدَقَاتِ﴾ يعني اخذ مي‌كند اينكه بزرگان وقتي يك كار خيري كردند دستشان را مي‌بوسند وجود مبارك امام سجاد اين كار را مي‌كرد دستش را مي‌بوئيد، بالاي سر مي‌گذاشت، به صورت مي‌كشيد مي‌گفت اين دست به دستِ بي‌دستي الله رسيده براي اينكه او گرفته خب اين يك باور مي‌خواهد يك عمل صالح مي‌خواهد يك مال . مي‌خواهد يك اخلاص نيّت مي‌خواهد مي‌بيند اين عمل بالا رفته و قبول شده و كار، كار الهي است لذا اين دست را بو مي‌كرد مي‌بويسد بالاي سر مي‌گذاشت مي‌گفت كه دست به دستِ بي‌دستي الله رسيده است ﴿يَأْخُذُ الْصَّدَقَاتِ﴾ يعني «يُصيب علي الصدقات» نه اينكه خدا ثواب مي‌دهد صدقه را مي‌گيرد خب پس اگر اين‌چنين شد كه كسي در صحنه ي مبارزه ي فرهنگي موفق شد شبهه‌شناسي كند كتابي بنويسد سخنراني كند شبهه را برطرف كند «لله سبحانه و تعاليٰ» اين كار را خدا به خودش اسناد مي‌دهد فرمود خداوند ﴿يَنسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ اين شخص مي‌شود مظهر عليمِ حكيم چون انسان مي‌تواند خليفه ي الله باشد، اگر خليفه ي الله شد كه حرف مستخلف‌عنه را مي‌زند، كار مستخلف‌عنه را مي‌كند.

غرض آن است كه شيطنت براي هميشه هست اما اين طور نيست كه شيطان مثل كِلاب هِراش باشد سگِ هرزه باشد بتواند هر كاري در عالَم بكند عالم همه چيز بر اساس نظم است اين نظير كلب معلَّم است چهارتا شبهه ايجاد مي‌كند آن وقت خداي سبحان مديريت مي‌كند فرمود: ﴿لِيَجْعَلَ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ فِتْنَةً لِّلَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ﴾ كسي اينها را مريض نكردند اينها خودشان مريض شدند ناپرهيزي كردند تقوا يعني پرهيز ديگر اينكه در بعضي از آيات فرمود: ﴿اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ﴾ به تعبير بعضي از بزرگان فرمود اينها بايد كارشان را بفهمند تمام شده ديگر، يعني اگر يك بيماري در اثر بيماريِ مُزمن يا غدّه‌هاي درگير كارش به او رسيد كه طبيب به او گفت شما ديگر پرهيز نداريد او بايد بفهمد كار گذشت اينكه طبيب مي‌گويد شما پرهيز نداريد يعني تمام شد اين منتها نمي‌فهمد خيال مي‌كند خوب شده خداي سبحان به بعضيها مي‌فرمايد: ﴿أَنْ تَتَّقُوا﴾، ﴿يَتَّقُوا﴾ اينها براي افرادي است كه قابل درمان است اما آن كسي كه ديگر به جايي رسيده كه ﴿سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ ءَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لاَ يُؤْمِنُونَ﴾ فرمود: ﴿اعْمَلُوا مَا شِئْتُمْ﴾ هر كاري مي‌خواهيد بكنيد، بكنيد يعني ديگر جا براي تقوا نيست ديگر.

عامل دروني آن قدرت را ندارد براي اينكه با فطرتِ توحيد انسان خلق شده است اگر از راه پدر و مادر، از راه دوست كه جزء شياطين‌الانس‌اند كودكي را كسي اغوا نكند اين اصلاً دروغ ياد نمي‌گيرد خداي سبحان همان طوري كه طبيعت ما را يعني دستگاه گوارش ما را نه طبيعت، خلقت ما را طرزي آفريد كه با سمّ سازگار نيست يك ذرّه سمّ به كام اين كودك بريزي اين بالا مي‌آورد اين مثل ظرف خالي نيست كه هر چه بدهي بپذيرد دروغ را هم بالا مي‌آورد خيانت را هم بالا مي‌آورد خداي سبحان بر اساس اينكه ﴿فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾ هيچ كسي را بي‌تفاوت خلق نكرد (يك)، كسي را دروغ و خيانت ياد نداد (دو)، بچه تا دروغ را ولو از راه شوخي، خيانت را ولو از راه بازي، نبيند ياد نمي‌گيرد براي اينكه با فطرتِ توحيدي خلق شد با ﴿فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾ خلق شد سمّ با گوارشِ او سازگار نيست معصيت هم با فطرت او سازگار نيست همه از بيرون مي‌آيد، اما جن اين طور نيست جن مي‌تواند اين‌چنين باشد براي اينكه با آن فطرت توحيدي خلق نشده لذا شيطان، جن است ديگر شيطان، شيطان ديگر ندارد.

غرض آن است كه هر كاري كه در صحنه ي دين قرار مي‌گيرد ذات اقدس الهي مديريت مي‌كند ما بايد تلاش و كوشش بكنيم كه بيگانه اين سمّ را در فضاي دين نريزد (اولاً)، اگر ريخت در حدّ خودمان قيام بكنيم و سمّ‌زدايي كنيم (ثانياً) تا فضا سالم بشود. اين كار را كه خداي سبحان به دست عدّه‌اي مي‌كند يقيناً ما دعا بكنيم و بكوشيم كه ما جزء اين گروه باشيم همين «واجعلني ممّن تنتصر به لدينك و لا تستبدل به غيري» خدايا تو كه دينت را حفظ مي‌كني يقيناً آن توفيق را بده كه دينت به دست ما حفظ بشود اين دعاي ماه مبارك رمضان است. غرض اين است كه شيطنتِ شيطان اين طور نيست كه مستقيماً در حوزه ي دين بخواهد دخل و تصرّف كند ﴿وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ أَنَّهُ الْحَقُّ﴾ خب، چون خداي سبحان دينش هم مبشّر است هم مُنذِر فرمود: ﴿وَإِنَّ اللَّهَ لَهَادِ الَّذِينَ آمَنُوا إِلَي صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ ولي ﴿وَلاَ يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا﴾ اين صناديد مكّه آنها كه ﴿فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ﴾ هستند، آنها كه ﴿الْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ﴾ هستند اينها هرگز ايمان نمي‌آورند مگر اينكه صحنه ي قيامت بيايد يا اشراط‌الساعه را ببينند يا عذاب اَليم را درك كنند و مانند آن. چه آن قيامت بيايد چه اشراطش در حال برزخ بيايد چه اين گونه از عذابها گرچه كلمه ي «عَقِيم» را در بخش پايان ذكر فرمود ولي هيچ راه براي نتيجه‌گيري اينها نيست اگر صحنه ي مرگ بغتتاً بيايد كه اين بغته عَقيم است عقيم يعني بي‌نتيجه يك وقت انسان بخواهد تدارك كند جبران بكند وقتي بغتتاً خانه سرش خب اين چطوري جبران بكند از كجا مي‌تواند فرار بكند بغتتاً يعني دفعتاً در بخشي از آيات آمده است كه ﴿بَلْ تَأْتِيهِم بَغْتَةً فَتَبْهَتُهُمْ﴾ اينها را مبهوت مي‌كند بهتان را كه بهتان مي‌گويند يعني انسان كاري نكرده به او نسبت مي‌دهند اين مبهوت مي‌شود.

صحنه ي قيامت يا مرگِ اين‌چنيني مايه مبهوت شدن است خيليها مي‌بينند صحنه عوض شده است اصلاً نمي‌دانند كه مُردند چطور شده نمي‌دانند فقط مي‌بينند صحنه عوض شده بعدها مي‌فهمند كه مُردند خب اگر اين ساعت بغتتاً بيايد راه براي تدارك نيست (يك). برخي از عذابها هم هست حالا يا اشراط‌الساعه است يا عذابهاي درگير ديگر كه اين عذابِ عقيم است يعني راه را براي درمان و تدارك و جبران مي‌بندد نازا مي‌كند بادي كه بي‌خاصيّت است نه ابرها را باردار مي‌كند نه مايه ي بارداري گياهان مي‌شود مي‌گويند ريحِ عَقيم خب، يعني نازا. برخي از بادهاست كه اين ابرها را تلقيح مي‌كند باردار مي‌كند يا گياهان را تلقيح مي‌كند باردار مي‌كند كه فرمود: ﴿أَرْسَلْنَا الرِّيَاحَ لَوَاقِحَ﴾ حالا حوزه ي تلقيح كجاست بايد در ذيل اين آيه مشخص بشود آيا ابرها را تلقيح مي‌كنند، آيا گياهان را تلقيح مي‌كنند يا هر دو را تلقيح مي‌كنند گاهي ابرها نازا هستند گاهي اين درختان نازا هستند ميوه‌اي نمي‌آورند گاهي هم زايمان دارند خب، اگر حادثه‌اي بيايد كه جبران‌ناپذير باشد مي‌شود عذابِ عَقيم فرمود اينها ساليان متمادي فرصت ايمان داشتند ولي ايمان نياوردند وقتي روز عذابِ عَقيم كه آمد ديگر آنها مي‌فهمند و نمي‌توانند ايمان بياورند اينكه مي‌فهمند و نمي‌توانند ايمان بياورند عذابي است روي عذاب ما تا زنده‌ايم هم بخش انديشه ي ما فعّال است هم بخش انگيزه ي ما يعني هم مي‌توانيم بفهميم هم مي‌توانيم ايمان بياوريم و بپذيريم، اما وقتي كه مُرديم ديگر بخش پذيرش تعطيل است بالكل، ايمان آوردن، اعتقاد پيدا كردن، باور كردن كلاً تعطيل است فقط بخش انديشه باز است انسان خيلي از چيزها را مي‌بيند خيلي از چيزها برايش كشف مي‌شود به او نشان مي‌دهند جهنم را نشان مي‌دهند، اهل جهنم را نشان مي‌دهند، دركات جهنم را نشان مي‌دهند اما او ديگر نمي‌تواند باور كند بگويد خدايا! من قبول كردم باور كردم شما را باور كردم جهنم را باور دارم تمام درد اين است كه انسان وقتي كه مُرد اين بخش پذيرشش كلاً تعطيل است اگر تعطيل نباشد خب اينها آنجا ايمان مي‌آورند راحت مي‌شوند.

وجود مبارك رسول خدا(صلّي الله عليه و آله و سلّم) فرمود و وجود مبارك حضرت امير(سلام الله عليهما) اين را در نهج‌البلاغه نقل كرد كه «الْيَوْمَ عَمَلٌ وَ لاَ حِسَابَ وَ غَداً حِسَابٌ وَ لاَ عَمَلَ» همين است كه بعد از مرگ انسان خيلي از چيزها را مي‌فهمد اما نمي‌تواند ايمان بياورد بين نفس و بين ايمان، اراده فاصله است كه الآن تعطيل شد اما بين نفس و بين علم، اراده فاصله نيست همين كه اين صحنه را به انسان نشان دادند انسان مي‌فهمد در دنيا هم همين طور است در دنيا وقتي مبادي حاصل شد مباني پيدا شد هيچ كس نمي‌تواند بگويد من نمي‌فهمم اين فهميده اين را مي‌گويند مضطرّ است براي اينكه در برابر ضروري قرار گرفته ضروري چيزي است كه انسان وقتي در برابر او قرار گرفت مي‌شود مضطرّ مثل دو دوتا چهارتا مي‌گويند ضروري است ثبوت شيء في نفسه ضروري است سلب شيء از نفس محال است ضروري است اينها چون ضروري‌اند وقتي نفس در برابر اينها قرار مي‌گيرند مضطرّ به فهميدن است بين نفس و بين فهم اراده فاصله نيست اين مي‌تواند بگويد من گوش نمي‌دهم مطالعه نمي‌كنم اينها فعل است اما وقتي اين مبادي حاصل شد نفس الاّ ولابد مي‌فهمد، اما بين نفس و پذيرش و تديّن، ايمان و مانند آن، اراده فاصله است ممكن است مطلبي براي كسي صد درصد ثابت شده باشد ولي آن را قبول نكند.