درس تفسیر آیت‌الله عبدالله جوادی‌آملی

موضوع: آيات 34 تا 37 سوره انبياء

﴿وَمَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِن قَبْلِكَ الْخُلْدَ أَفَإِن مِّتَّ فَهُمُ الْخَالِدُونَ﴾ ﴿كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً وَإِلَيْنَا تُرْجَعُونَ﴾ ﴿وَإِذَا رَآكَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِن يَتَّخِذُونَكَ إِلَّا هُزُواً أَهذَا الَّذِي يَذْكُرُ آلِهَتَكُمْ وَهُم بِذِكْرِ الرَّحْمنِ هُمْ كَافِرُونَ﴾ ﴿خُلِقَ الْإِنسَانُ مِنْ عَجَلٍ سَأُورِيكُمْ آيَاتِي فَلاَ تَسْتَعْجِلُونِ﴾

نكته‌اي كه مربوط به ﴿كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ﴾ است اين است كه اگر در اين كُرات سماوي انساني پيدا بشود كه شايد در برخي از آنها موجودات زنده‌اي متفكّري مثل انسان باشد هنوز همه اين ستاره‌ها و اَجرام سماوي كَشف نشده آنها زمين را به عنوان يك ستاره روشن مي‌بينند و به عنوان يك ستاره متحرّك مي‌بينند و به عنوان اينكه زمين در فلك حركت مي‌كند مي‌بينند فلك زمين همين مداري است كه زمين حركتهاي وضعي و انتقالي را با آن مدارها تنظيم مي‌كند زمين هم مثل يكي از ستاره‌ها ﴿فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ﴾ همان طوري كه زمين فلك دارد و منظور از فلكِ زمين همان مدار خاص است و منظور از سابِح بودن او حركتهاي گوناگوني در اين مدارهاست اگر ده نوع حركت دارد ده مدار دارد و اگر چهارده نوع حركت دارد چهارده مدار دارد زمين «في فلكها يَسبحون» چه اينكه هر كوكبي از كوكبهاي آسمان «في فلكه يسبحون» اين ناظر به مدار بودن. اما جريان مرگ و معاد را كه در سوره مباركه «انبياء» مطرح مي‌كنند براي آن است كه معاد جزء اصول اوّلي و اساسي دين ماست اين يك، و توجّه به مرگ مهم‌ترين عامل اخلاقي ماست دو، تمام مشكلاتي كه ما در مسائل اخلاقي داريم اين است كه نه مرگ را شناختيم و نه به ياد مرگيم خيال مي‌كنيم مرگ پوسيدن است و نابود شدن و چون نابود شدن است اكنون كه زنده‌ايم چرا بهرهٴ مادي و لذّت مادي نبريم قرآن كريم مرگ را هجرت مي‌داند يك، از پوست به در آمدن مي‌داند نه پوسيدن دو، و انسان را در نبرد با مرگ فاتح مي‌داند كه انسان مرگ را مي‌ميراند نه اينكه مرگ او را بميراند سه، گوشه‌اي از اين مسائل در سورهٴ مباركهٴ «آل‌عمران» مطرح شد در سوره مباركه «آل‌عمران» آيهٴ 185 اين بود ﴿كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَإِنَّمَا تُوَفَّوْنَ أُجُورَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَمَن زُحْزِحَ عِنِ النَّارِ وَأُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فَازَ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ﴾ كه هم مرگ را به عنوان يك امر وجودي معرّفي مي‌كند و هم رهگذر دنيا را به عنوان فريب واگر در سوره مباركه «عنكبوت» كه به خواست خدا بعداً خواهد آمد جريان مرگ را مطرح مي‌كنند در آيه 57 سوره «عنكبوت» آن هم به همين مضمون است ﴿كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَيْنَا تُرْجَعُونَ﴾ در سه مورد قرآن كريم است كه جريان ﴿كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ﴾ را مطرح مي‌كند و به طور شفاف هدايت مي‌كند كه انسان مرگ را مي‌ميراند نه اينكه مرگ انسان را از پا در بياورد اگر اين‌چنين شد آن بخشهايي كه از مرگ به عنوان يك امر عدمي تلقّي مي‌شود يك عدم نسبي است بالأخره هر مهاجري هر مسافري كه در حركت هست آن منقول‌عنه را رها مي‌كند و آن منقول‌إليه را مي‌گيرد منتها برخيها حركتشان از سنخ كون و فساد است چيزي را از دست مي‌دهند چيزي را مي‌گيرند حالا يا مغبون مي‌شوند يا مغبون نمي‌شوند مطلب ديگر است ولي يا چيزي را از دست مي‌دهند يا چيزي را مي‌گيرند كه به اصطلاح خَلع و لُبث است و براي برخيها لُبث بعد لُبث است چيزي را از دست نمي‌دهند هر چه دارند حفظ مي‌كنند سعي مي‌كنند چيزي تهيه كنند كه بماند يك، و زمينه رسيدن به كمال برتر باشد دو، براي اينها حركت لُبثِ بعد لبث است يعني به اصطلاح حركت جوهري است در اين قسمت فرمود اينها نه مرگ را شناختند و نه به ياد مرگ‌اند خيال مي‌كنند كه خودشان زنده‌اند كه ﴿يَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ﴾ اين تعبيرِ تلخي كه پيشينيان داشتند مي‌گويند اين مِلك نَمير است مثلاً ظرفهاي مِسي را مي‌گفتند اين ملك نمير است فرشهاي دست‌بافت پرنياني و حريري را مي‌گفتند اين ملكِ نمير است اينكه در سورهٴ مباركهٴ «كهف» بحثش گذشت كه ﴿مَا أَظُنُّ أَن تَبِيدَ هذِهِ أَبَداً﴾ «بادَ» يعني «هَلَك»، «يَبيد» و «تَبيد» يعني «يَهلك» اينكه وارد آ‌ن باغ شده گفت ﴿مَا أَظُنُّ أَن تَبِيدَ هذِهِ أَبَداً﴾ من فكر نمي‌كنم اين جنّت اين باغ از بين برود اين امر دائمي است در حالي كه طولي نكشيد كه بساطش برچيده شد بنابراين چيزي به عنوان ابد در دنيا نيست خود دنيا يك امر غير ابدي است و موجودات دنيا هم بشرح ايضاً براي اينكه اين محلّ آزمون است محلّ آزمون نمي‌تواند دائمي باشد پس اگر بخشهايي از مرگ به عنوان يك امر عدمي تلقّي مي‌شود يك عدم نسبي است نه نفسي وگرنه موت مخلوق خداست هجرت است حركت است «إنَّما تَنْتَقِلون من دار الي دار» و انسان كه مي‌ميرد تمامْ حقيقت او را فرشته‌ها دريافت مي‌كنند آنها فكر مي‌كردند در جاهليّت كه انسان مي‌ميرد در زمين مي‌پوسد ﴿أءِذَا مِتْنَا وَكُنَّا تُرَاباً وَعِظَاماً ءَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ﴾ پاسخي كه ذات اقدس الهي به رسولش(صلّي الله عليه و آله و سلّم) فرمود به مردم بگو اين بود كه ﴿قُلْ يَتَوَفَّاكُم مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ﴾ فوت نيست وفات است اين تاء وفات جزء كلمه نيست وفا و استيفا يعني تمامْ حقيقت را گرفتن شما متوفّا مي‌شويد وقتي گفتند فلان كس مُستوفا بيان كرد مستوفا مقاله نوشت مستوفا سخنراني كرد يعني تمام مطلب را گفت ما به طور مستوفا و متوفّا تمامْ حقيقت ما را فرشته‌ها مي‌گيرند چيزي از بين نمي‌رود بنابراين مرگ وفات است و توفّي است نه فوت، تمامْ حقيقت هم دست آنهاست و اگر چيزي به عنوان فقدان و عدمي هست يك امر نسبي است كه ما جايي را ترك مي‌كنيم وارد جاي ديگر مي‌شويم اين معني موت است و چون عالم، عالم امتحان است امتحان نمي‌تواند ابدي باشد چون امتحان زمينه است براي نتيجه‌گيري بعضي از امورند كه مي‌توانند ابدي باشند علم مي‌تواند ابدي باشد قدرت و حيات غيبي مي‌توانند ابدي باشند اما آزمون نمي‌تواند ابدي باشد چون آزمون مقدمه است امتحان كردن مقدمه است براي نتيجه ابداً و دائماً انسان امتحان بدهد كه معقول نيست لذا در همين آيه فرمود شما در دار ابتلاييد يك، ابتلا محدود است دو، پس دنيا محدود است سه، هم حركت نامتناهي نخواهد بود چون حركت براي رسيدن به مقصد است و چون انسان به مقصد مي‌رسد به دارالقرار مي‌رسد الآن دارالفرار است اينكه مي‌گويند قيامت دارالقرار است براي اينكه مقصد است وگرنه انسان قبل از اينكه به مقصد برسد در حركت است اين حركت حتماً بايد به مقصد برسد انسان آرام بگيرد ديگر آنجا مي‌شود دارالقرار وقتي به دارالقرار رسيد ديگر سخن از مرگ نيست پس دو برهان بود طبق دو حدّ وسط يكي برهان حركت بود يكي برهان آزمون، حركت نمي‌تواند دائمي باشد الاّ ولابد مقصدي دارد دنيا و اهلش دار حركت‌اند و اهل حركت نمي‌توانند دائم باشند بايد به دارالقرار برسند پس معادي هست دوم هم مسئله آزمون است كه فرمود: ﴿وَنَبْلُوكُم﴾ ما شما را مي‌آزماييم امتحان نمي‌تواند ابدي باشد از اينكه فرمود: ﴿كُلُّ نَفْسٍ﴾ به تعبير سيدناالاستاد(رضوان الله عليه) نفس گاهي به معني ذات شيء است كه مي‌گويند اين شيء في نفسه يعني في ذاته نفسِ به اين معنا بر ذات اقدس الهي اطلاق مي‌شود به لحاظ تعيّناتش نه به لحاظ هويّت مطلقه‌اش و بر غير خدا از موجودات ديگر چه انسان چه فرشته چه جن چه انس چه جماد چه نبات اطلاق مي‌شود حجر في نفسه يعني في ذاته. قِسم دوم نفس به معناي مركّب از روح و بدن است كه مي‌گوييم ﴿مَن قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ﴾ يا ﴿تَأْتِي كُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَن نَّفْسِهَا﴾ اين نفس يعني يك شخص كه اين مجموع روح و بدن است. قسمت سوم و اطلاق سوم نفس به معني روح است ديگر اين ديگر مخصوص انسان است نفسي كه به معناي روح باشد مورد جريان مرگ نيست ما در هيچ جاي قرآن نداريم كه روح مي‌ميرد دارد نفس مي‌ميرد نفس مجموعه روح و بدن است همان كه فرمود: ﴿مَن قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ﴾ يا ﴿كَتَبْنَا﴾ در تورات كه ﴿النَّفْسَ بِالنَّفْسِ﴾ اين نفس يعني مجموعه روح و بدن اين قابل مرگ است چون مجموع با تفرقه‌اي كه بين روح و بدن حاصل مي‌شود از بين خواهد رفت اما در هيچ جاي قرآن ندارد كه روح مي‌ميرد لذا معاد روحاني اصلاً دليل نمي‌خواهد كه به چه دليل روح عود مي‌كند روح اصلاً نمي‌ميرد تا عود كند عمده مسئله جسم است كه نياز دارد به برگشت و تركيب جسم و بدن وگرنه روح كه مرتّب حركت مي‌كند از داري به دار ديگر اين اصلاً معدوم نمي‌شود تا ما بگوييم چه كسي دوباره او را زنده مي‌كند سخن از ﴿مَن يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ﴾ است پس بنابراين نفس به معناي سوم يعني روح او خارج از بحث است و در هيچ جاي قرآن هم نيامده كه روح مي‌ميرد روح دائماً ثابت است چون مضاف به الهي است به خداي سبحان است به اضافه تشريفيه كه فرمود: ﴿وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُوحِي﴾ خب، پس نفسي كه مي‌ميرد به قرينه بشر كه قبل از اين ذكر شد ﴿مَا جَعَلْنَا لِبَشَرٍ مِن قَبْلِكَ الْخُلْدَ﴾ اين يك قرينه، و به قرينه ﴿نَبْلُوكُم﴾ كه بعد آمده اين دو قرينه، منظور همين نفس انساني است كه مركب از روح و بدن است اين مجموع مي‌ميرد و مرگ اين مجموع هم به جدايي روح از بدن است.