درس تفسیر آیت‌الله عبدالله جوادی‌آملی

موضوع: آيات 80 تا 88 سوره مريم

﴿يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ قَدْ أَنجَيْنَاكُم مِنْ عَدُوِّكُمْ وَوَاعَدْناكُمْ جَانِبَ الطُّورِ الْأَيْمَنَ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكُمُ الْمَنَّ وَالسَّلْوَي﴾ ﴿كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَلاَ تَطْغَوْا فِيهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي وَمَن يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِي فَقَدْ هَوَي﴾ ﴿وَإِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحاً ثُمَّ اهْتَدَي﴾ ﴿وَمَا أَعْجَلَكَ عَن قَوْمِكَ يَا مُوسَي﴾ ﴿قَالَ هُمْ أُولاَءِ عَلَي أَثَرِي وَعَجِلْتُ إِلَيْكَ رَبِّ لِتَرْضَي﴾ ﴿قَالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِن بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ﴾ ﴿فَرَجَعَ مُوسَي إِلَي قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفاً قَالَ يَا قَوْمِ أَلَمْ يَعِدْكُمْ رَبُّكُمْ وَعْداً حَسَناً أَفَطَالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ أَمْ أَرَدتُّمْ أَن يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِن رَّبِّكُمْ فَأَخْلَفْتُم مَّوْعِدِي﴾ ﴿قَالُوا مَا أَخْلَفْنَا مَوْعِدَكَ بِمَلْكِنَا وَلكِنَّا حُمِّلْنَا أَوْزَاراً مِن زِينَةِ الْقَوْمِ فَقَذَفْنَاهَا فَكَذلِكَ الْقَي السَّامِرِيُّ﴾ ﴿فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلاً جَسَداً لَّهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هذَا إِلهُكُمْ وَإِلهُ مُوسَي فَنَسِي﴾

بعد از نجات بني‌اسرائيل از ستم فرعون و رفتن به سرزمين سينا يا صحراي وسيع مصر حوادث و جريان آن منطقه در اين بخش از سوره ي مباركه ي «طه» نيامده همان طوري كه ﴿وَلَقَدْ أَوْحَيْنَا﴾ يعني آيه ي 77 با آيات گذشته به اندازه ي بيست سال فاصله داشت خيلي از قصّه‌ها و جريانها در وسط اتفاق افتاد و در اين سوره ي مباركه ي «طه» نيامد لذا ﴿وَلَقَدْ أَوْحَيْنَا﴾ عطف جريان بر جريان است نه عطف مفرد بر مفرد يا جمله بر جمله در يك قصّه اين جريان مناجات وجود مبارك موساي كليم و گمراه شدن گروهي و فتنه ي سامري و گمراه كردن سامري آن هم مدّتها بعد اتفاق افتاده زيرا بعد از اينكه اينها از درياي احمر درياي سرخ گذشتند وارد سرزمين سينا يا صحراي شام شدند در آنجا ورودشان به بيت‌المقدس چگونه بوده است كه فرمود: ﴿ادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّداً وَقُولُوا حِطَّةٌ﴾[1] آنها گفتند كه ما وارد نمي‌شويم تا اينكه طغيان‌گران آن منطقه از آنجا خارج بشوند ﴿اذْهَبْ أَنْتَ وَرَبُّكَ فَقَاتِلاَ إِنَّا هَا هُنَا قَاعِدُونَ﴾[2] آن قصّه‌هاي مبسوط در اين وسطها اتفاق افتاده كه اينجا نقل نشده آن جريان سرگذشت وادي تِيه، ﴿أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِي الْأَرْضِ أربَعين سِنَة﴾[3] در آنجا اتفاق افتاد. در بحث ديروز به مناسبت چهل سال فاصله ي هشتاد فرسخي يمن و فلسطين هم با سَبقِ لسان هشتاد سال ذكر شده آنجا هشتاد فرسخ را نقل كردند البته حالاها با راههاي توسعه‌يافته ممكن است بيش از هشتاد فرسخ باشد ولي قبلاً كه راه انعام و دواب و اينها بود راه ميان‌بُر داشتند مي‌گفتند هشتاد فرسخ فاصله ي بين فلسطين و يمن است نه هشتاد سال به هر تقدير بسياري از آن قصص مربوط به آن جريان است كه در سوره ي مباركه ي «طه» نيامده.

پرسش: حاج آقا چهل مصر حكومت نداشته بعد از قتل فرعون(لعنة الله عليه).

پاسخ: نه، آنجا ﴿أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِي الْأَرْضِ﴾ حالا بايد مشخص بشود كه اين چهل سالي كه اينها در سرزمين تِيه سرگردان بودند چه كساني حاكم مصر بودند ولي در سوره ي مباركه ي «اعراف» و اينها اين قسمت گذشت كه خداي سبحان مي‌فرمايد: ﴿وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَي عَلَي بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾[4] آنها توفيقي پيدا كردند كه دوباره از همين راه درياي سرخ وارد سرزمين مصر بشوند آنجا كشتيراني يك امر رايجي بود همان دو بار جريان كشتيراني كه در سوره ي مباركه ي «كهف» گذشت كه ﴿أَمَّا السَّفِينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاكِينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ﴾[5] اين مسافرتهاي دريايي روان بود آنها از صحراي سينا يا هر چه بود وارد مصر شدند و كلّ جريان مصر را اينها گرفتند كه فرمود: ﴿وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا﴾ خب، اما در آن سرزمين چه گذشت، چطور شد چهل سال سرگردان بودند، چه گروهي فرمان موساي كليم را رعايت كرد و وارد بيت‌المقدس شدند آنجايي كه آثار وجود مبارك ابراهيم خليل و مانند آن بود آن در اين قسمت از سوره ي مباركه ي «طه» نيامده فقط آنچه در اينجا آمده اين است كه ﴿يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ قَدْ أَنجَيْنَاكُم مِنْ عَدُوِّكُمْ﴾ كه وضعش روشن است ﴿وَوَاعَدْناكُمْ جَانِبَ الطُّورِ الْأَيْمَنَ﴾ حالا كه از دست حكومتِ جور مصر نجات پيدا كرديد بايد خودتان حكومتي داشته باشيم اين حكومت قانون اساسي مي‌خواهد قانون اساسي انبياي الهي همان كتاب ديني آنهاست خدا فرمود من به شما وعده دادم قرار گذاشتيم كه عهدي به شما برسانيم منتها چون سود اين به جامعه برمي‌گردد آنها طرف مواعده قرار گرفتند وگرنه خداي سبحان با آنها قرار مناجات نداشت قرار مناجات فقط با وجود مبارك موساي كليم بود. خب، ﴿وَوَاعَدْناكُمْ جَانِبَ الطُّورِ الْأَيْمَنَ﴾ يعني جانبِ ايمنِ طور كه اين ايمن منصوب است و صفت جانب است نه اينكه مجرور باشد صفت طور باشد.

پرسش: در آيه ي 84 كه فرمود چرا عجله كرديد، در آيه ي 143 سوره ي «اعراف» فقط حضرت موسي براي اين كار دعوت شده بود

پاسخ: بله، اين حالا ان‌شاءالله به خواست خدا در همين ﴿مَا أَعْجَلَكَ﴾ خواهد آمد. دو قرار هست يك قرار كه وجود مبارك موساي كليم ﴿وَاخْتَارَ مُوسَي قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً﴾ يك حساب است، يك حساب ديگه با قوم يك‌جا وعده كردن حساب ديگر است اينجا كه دارد ﴿مَا أَعْجَلَكَ﴾ ظاهراً ناظر به آن است كه بنا شد با قوم بيايد يا اين قوم را نبايد به اين زودي تنها مي‌گذاشت يك قصّه مربوط به اين است كه وجود مبارك موساي كليم براي دريافت تورات با خدا گفتگو بكند يك قصّه هم مربوط به اين است كه عدّه‌اي گفتند شما مي‌رويد كلام خدا را مي‌شنويد ﴿لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّي نَرَي اللّهَ جَهْرَةً﴾ يا ﴿أَرِنَا اللّهَ جَهْرَةً﴾ اين دو پيشنهاد را در دو بخش قرآن خداي سبحان از همين بني‌اسرائيل نقل مي‌كند از آن به بعد بنا شد كه موساي كليم عدّه‌اي را انتخاب بكند به همراه خود به كوه طور ببرد تا آنها كلام الهي را بشنوند نه جمعيّت بني‌اسرائيل را در همان سوره ي مباركه ي «اعراف» به هر دو قسمتش اشاره شده است بعد از اينكه در سوره ي مباركه ي «اعراف» آن رنجهاي فراوان ذكر شده است فرمود آيه ي 137 سوره ي مباركه ي «اعراف» اين بود كه ﴿وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِينَ كَانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَي عَلَي بَنِي إِسْرَائِيلَ﴾ آن‌گاه ﴿وَجَاوَزْنَا بِبَنِي إِسْرَائِيلَ﴾ را ذكر مي‌كند ﴿وَإِذْ أَنْجَيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ﴾ را ذكر مي‌كند بعد آيه ي 142 مي‌فرمايد: ﴿وَوَاعَدْنَا مُوسَي ثَلاَثِينَ لَيْلَةً وَأَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِيقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً﴾ وقتي وجود مبارك موساي كليم به ميقات مي‌رفتند برادرش هارون(سلام الله عليه) را خليفه ي خود قرار داد فرمود: ﴿وَقَالَ مُوسَي لْأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلاَتَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ﴾ در آيه ي 143 مي‌فرمايد: ﴿وَلَمَّا جَاءَ مُوسَي لِمِيقَاتِنَا وَكَلَّمَهُ رَبُّهُ قَالَ رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ﴾ كه جريان تجلّي كوه مطرح است آن‌گاه در همان سوره ي مباركه ي «اعراف» آيه ي 155 به اين صورت است ﴿وَاخْتَارَ مُوسَي قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً لِمِيقَاتِنَا﴾ اين ميقات با آن ميقات قبلي فرق مي‌كند، اين مناجات با مناجات قبلي فرق مي‌كند در آنجا بنا نبود كسي همراهي كند وجود مبارك موسي را اما در اينجا بنا شده عده‌اي وجود مبارك موسي را همراهي بكنند كه خودش انتخاب كرده ﴿وَاخْتَارَ مُوسَي قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً﴾ اين بايد مشخص بشود اينجايي كه خداي سبحان به موساي كليم مي‌فرمايد چرا عجله كردي آنها را نياوردي اين هفتاد نفرند يا جمعيّت بني‌اسرائيل، جمعيّت بني‌اسرائيل بنا نبود در طور حضور پيدا كنند تا خدا بفرمايد چرا آنها را مثلاً همراه نياوردي به هر تقدير بايد بين اين سه بخش جمع‌بندي بشود يك بخش كه مواعده با كلّ بني‌اسرائيل است، يك بخش ﴿وَاخْتَارَ مُوسَي قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً﴾ است يك بخش هم اعتراض يا سؤال ذات اقدس الهي است نسبت به موساي كليم كه چرا زودتر از اينها آمدي كه در همين سوره ي مباركه ي «طه» است كه بايد مطرح بشود خب.

پرسش: حاج آقا مگر عجله بد است «خلق الإنسان بالعجل»

پاسخ: بله، حالا الآن به اين آيه ي 83 هم مي‌رسيم كه عجله چيست در اينجا. يك وقت است دارد كه ﴿سَارِعُوا﴾[6] يك وقت دارد «وعجّلوا بالتوبة»، «عجّلوا بالصلاة»، «عجّلوا بالصلاة» عجله صفت متحرّك است سرعت صفت حركت است نمي‌گويند حركت عجله است مي‌گويند اين متحرّك عجله كرده عجله غالباً محمود و ممدوح نيست «إنّ العجلة من الشيطان» اما در اين گونه از موارد به عجله امر شده است كه «عجّلوا بالصلاة قبل الفوت»، «عجّلوا بالتوبة قبل الموت» دستور داده شد به تعجيل، تعجيل در هر جايي حكم خاصّ خودش را دارد خب.

پرسش: «العجلة مِن الشيطان»[7] يعني چه؟

پاسخ: بله، آن عجله ي نابه‌جاست ديگر در برابر سرعت است وگرنه «عجّلوا بالصلاة» مِن الشيطان نيست، «عجّلوا بالتوبة قبل الموت» مِن الشيطان نيست خب فرمود ما به شما وعده داديم كه اين كار را انجام بده چون سودش به جامعه ي بني‌اسرائيل برمي‌گردد لذا وعده را تَعميم داد لكن فرمود: ﴿كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ﴾ اين امر همان طوري كه در اصول ملاحظه فرموديد براي اباحه است، ترخيص است يعني آن طيّباتي كه ما به شما داديم از آن حدّاكثر استفاده ي حلال را ببريد. أكل منظور در اينجا بهره‌برداري است همان طوري كه بارها در سوره ي مباركه ي «نساء» و امثال آن گذشت كه ﴿لاَ تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ﴾[8] چون مهم‌ترين بهره‌بري انسان همان أكل اوست از آن به أكل تعبير مي‌كنند ما هم در ادبيات فارسي اگر كسي فرش مردم را غصب كرده روي فرش غصبي نشسته مي‌گوييم مال مردم را خورده اين مال مردم را خوردن معنايش اين نيست كه فقط اكلِ مُصطلح حرام باشد زمين غصبي، خانه ي غصبي، اتومبيل غصبي را در اختيار گرفته مي‌گوييم مال مردم‌خوري كرده چون مهم‌ترين اثر أكل است چه نزد ما كه فارسي هستيم چه نزد آنها كه تازي‌اند تعبير به أكل مي‌شود اينجا هم كه فرمود: ﴿كُلُوا﴾ يعني بهره‌وري كنيد، متنعّم بشويد، استفاده كنيد چه مسكن باشد چه پوشاك باشد چه خوراك باشد از طيّباتش استفاده كنيد هم تشويق مي‌كند به انتخاب طيّب، هم ترغيب مي‌كند به بهره‌وري از طيّب در فرش هم همين طور است، در لباس هم همين طور است، در مسكن هم همين طور است حالا تبرّكاً ما يكي دوتا روايت را در همين زمينه كه اكل از طيّبات چگونه است و طغيان در اين طيّبات چگونه است حالا به عنوان نمونه درباره ي مسكن اين دوتا روايت را نقل مي‌كنيم در فرش هم همين طور است در خوراك هم همين طور است بالأخره پرخوري و بدخوري تحريم‌شده است حرام‌خوري به اين معنا كه انسان انواع و اقسام بهره را از انگور مي‌برد اما اين را به صورت شراب درست مي‌كند آن ديگر مي‌شود طغيان در اين بهره‌وري در مسكن همين طور است در پوشاك هم همين طور است. اين دوتا روايت را ملاحظه بفرماييد كه درباره ي مسكن آمده درباره ي مسكن مرحوم صاحب وسائل(رضوان الله عليه) در جلد پنجم وسائل طبع مؤسسه آل‌البيت(عليهم السلام) صفحه ي 302 آنجا دارد كه انسان تا مي‌تواند يك منزل خوبي داشته باشد نورگير باشد، هوايش خوب باشد، خودش و زن و بچه‌اش راحت باشند منزل تنگ و تاريك مطلوب نيست يك وقت است كسي مجبور است خب حساب ديگر است يك وقت مي‌تواند تلاش و كوشش بكند خودش و زن و بچه‌اش را راحت در منزلي نگهداري كند آن ترغيب‌شده است صفحه ي 302 همين جلد پنج وسائل «مرحوم كليني عن محمدبن‌يحيي عن احمدبن‌محمدبن‌عيسي عن معمّربن‌خلاّد قال إنّ أبا‌الحسن(عليه السلام)» ظاهراً وجود مبارك امام رضاست «اشتري داراً» خانه‌اي را خريد «و أمَرَ موليً له أن يتحوّل إليها» يكي از خدمتگزاران حضرت از دوستان حضرت مورد لطف حضرت قرار گرفت حضرت فرمود كه از آن خانه ي تنگ و تاريك كه به سر مي‌بري بيرون بيا اين خانه را انتخاب بكن بنشين. «إنّ مَنزِلَك ضَيِّقٌ» خانه‌ات تنگ است زن و بچه‌اش در زحمت‌اند. اين شخص به حضرت عرض كرد «قد أحدث هذه الدار أبي» اين خانه ي پدري من است پدرم اين را ساخته من حاضر نيستم كه از اينجا بيايم. «فقال أبوالحسن(عليه السلام) إن كان أبوك أحمق يَنبغي أن تكون مِثله» حالا او متوجّه نشد كه زن و بچه را كجا نگه بدارد تو هم بايد همان طور زندگي كني! بالأخره ذات اقدس الهي طيّبات را براي مسلمانها فراهم كرده از راه حلال يك مسكن خوب كه زن و بچه راحت باشند خب امام زمان به تو اجازه مي‌دهد كه وارد اين خانه طيّب و طاهر بشوي مي‌گويي چون خانه ي قديمي پدر من است خب بالأخره فكر بچه‌هايت هم باش اين در حدّ بهره‌بري معقول از مسكن، اما طغيان در مسكن، طغيان در مسكن را باز در همين وسائل جلد پنج صفحه ي 310 و 311 به اين صورت آمده است كه اگر كسي برج‌سازي كند يك وقت است برج‌سازي ده واحد است، بيست واحد است براي ده خانوار، بيست خانوار آن خب يك چيز معقولي است و جزء طيّبات است يك وقت يك كاخ ده اُشكوبه‌اي است براي خودش دارد مي‌سازد اگر كسي مازاد مصرف با اسراف چيزي براي خودش ساخت در باب پنجم همين ابواب مسكن صفحه ي 310 و 311 اين روايات هست در باب پنج روايت دوم و روايت هفتم به اين مضمون است كه از وجود مبارك امام صادق(سلام الله عليه) رسيده است كه «إذا بَني الرجل فوق ثمانية أذْرُعٍ» حالا آن روز ثمانية أذرع بود حالا هفتاد متر شد هشتاد متر يعني خيلي مرتفع شد «نودِي» فرشته‌هايي به او مي‌گويند «يا أفسق الفاسقين أين تُريد»[9] كجا مي‌خواهي بيايي! اين مي‌شود طغيان. خب، اين دين، دين عدل است مي‌گويد خودت و زن و بچه‌ات را در يك خانه ي معتدلِ متعادلِ متوسّط با تَعميد أمنيت اداره بكن آنجا بخواهي تظاهر كني به ثروت و برج‌سازي بكني براي شخص خودت كاخ‌سازي بكني فرشتگان گفتند «يا أفسق الفاسقين أين تُريد» اين دوتا روايت بيانگر آن دو نكته ي آيه است كه فرمود: ﴿كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ﴾ اين يك، ﴿وَلاَ تَطْغَوْا فِيهِ﴾ اين دو، مسكن همين طور است، پوشاك همين طور است چرا گفتند پوشيدنِ لباس شهرت حرام است همين است ديگر اين طغيان است طرزي لباس بپوشد كه در شهر انگشت‌نماست يا براي تظاهر به ثروت است، خودنمايي است، تحقير ديگران است بنابراين گاهي اين غذا حرام است مثل اينكه از انگور شراب درست كنند، يك وقت در اثر اسراف، در اثر لباسِ شهرت بودن، در اثر لباسِ تحقير ديگران و مانند آن طغيان مي‌شود از اين جهت حرام است پس ﴿كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ﴾ اين اكل، مطلق تصرّف است ﴿وَلاَ تَطْغَوْا فِيهِ﴾ در هيچ كدام امر طغيان نكنيد و اين اختصاصي هم به بني‌اسرائيل ندارد حرف همه ي انبياست در بخشي از آيات قرآن كريم مي‌فرمايد اين مطلبي نيست كه ما فقط به پيغمبر اسلام(عليه و علي آله آلاف التحيّة والثناء) گفته باشيم مسئله ي پرهيز از دنيا و ذخاير دنيا ﴿إِنَّ هذَا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولَي﴾ ﴿صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَي﴾ اين حرفي است كه به انبياي ديگر هم همين حرف را زديم مطلبي است كه به انبياي ديگر هم گفتيم اين‌چنين نيست كه فقط در قرآن باشد آنچه در ذيل سوره ي مباركه ي «اعلي» است ﴿إِنَّ هذَا لَفِي الصُّحُفِ الْأُولَي﴾ ﴿صُحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَي﴾ از اين حرفها كه همه ي انبيا آوردند كم نيست يكي از آن حرفهايي كه حرف همه ي انبياست همان عادلانه و معتدلانه زندگي كردن است.

پرسش: تعبير «أبوك أحمق» با ادب انبيا سازگار نيست.

پاسخ: بله ديگر، وقتي كسي حاضر نيست در برابر امام زمانش دارد حرف تعبير مي‌كند مي‌گويد اين است خب بالأخره انسان خودش كه نبايد در يك سلول زندگي كند زن و بچه چه تقصيري كردند.

پرسش:

پاسخ: بله، آن هم بدتر از اين «يَنبغي أن تكون مِثله» فرمود: «ان كان أبوك أحمق ينبغي»[10] يعني فكر، فكر حماقت است ديگر كه آدم خودش را از راه حلال در زحمت بيندازد زن و بچه‌اش را در زحمت بيندازد براي اينكه مثلاً ساختِ پدرش است اين چه كاري است اين نعمتها را ذات اقدس الهي پس براي چه كسي خلق كرده ﴿مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ﴾[11] اين لحن، لحن اعتراضيِ خداي سبحان است فرمود اين غذاهاي حلال، لباسهاي حلال، فرشهاي حلال را چه كسي حلال كرده يك وقت است كسي مي‌خواهد با اين تفاخر كند آن را هم جلويش را گرفتند بارها به عرضتان رسيد كه وجود مبارك حضرت امير وقتي ديد يكي از اصحابش «تَنفّس الصُّعداء»[12] يك نفس بلندي كشيد حضرت فرمود براي چه نفس كشيدي؟ اگر براي اعمال آخرت است كه با دست خالي داري مي‌روي خب بله اين طور افسوس خوردن راه دارد اما اگر براي اينكه به مسائل دنيايي نرسيدي دست ديگران است و دست تو كوتاه است من دنيا را تشريح بكنم تا روشن بشود دنيا چيزي نيست كه انسان از نداشتنش افسوس بخورد و آه بكشد حضرت سه مثال ذكر كرد كه يكي «لا يَنبغي أن يُذكر» است آن دو مثالش اين است فرمود بهترين غذاهاي انسان عسل مُصفّاست، بهترين پوشاكيهاي انسان ابريشم و همان پرنيان است اينها محصول دوتا كِرم است تو براي اينكه به دسترنج كِرم نرسيدي آه مي‌كِشي خب اين ديد، ديد علوي است فرمود مگر نه آن است كه عسل را يك كِرم ساخت كرم زنبور عسل، مگر نه آن است كه حرير و ابريشم را كِرم ابريشم ساخت تو حالا دسترسي پيدا نكردي به كارِ دوتا كِرم داري افسوس مي‌خوري تو انساني اين يك ديدِ ملكوتي است.

پرسش: حاج آقا كسي كه اين طوري وابسته به افكار ناپسنديده است نشان بر عقب‌ماندگي فكري است پس چطور مورد عنايت حضرت قرار گرفته.

پاسخ: خب نه، با همين حضرت دارد او را تربيت مي‌كند اگر كسي عقب‌افتاده باشد كه حضرت او را بيرون نمي‌كند كه همينها را تربيت مي‌كنند ديگر با همين جمله‌ها اينها را مي‌پرورانند كم كم به وسيله ي اينها هم افراد معتدل و عاقل و اينها پيدا مي‌شود آن يك ديدِ ديگر است كه كلّ دنيا مي‌شود عفطه ي عنز اوايل انقلاب اين جمله در نماز جمعه به عرض مستمعان آنجا رسيد كه اگر كسي به ما احترام مي‌كند يا جواب سلام ما را مي‌دهد براي اينكه ما شاگرد اماميم و اگر كسي به امام احترام مي‌كند براي اينكه نايب عامّ امام است و نايب عامّ امام منزلتش مثل نايب خاص نيست نظير مالك اشتر نيست، نظير مُسلم نيست و همه ي اينها احتراماتشان به احترام امام معصوم(سلام الله عليه) است در بين ائمه معصوم هم كسي به اندازه ي علي‌بن‌ابي‌طالب(سلام الله عليه) نيست وجود مبارك حضرت امير هم وقتي خاورميانه يعني خاورميانه آن روز كه حضرت امير خليفه شد خاورميانه را اداره مي‌كرد ديگر، ديگر سخن از مكه و مدينه و عراق كه نبود كه ايران چندتا استانداري دشت مصر يكي از استانداريها بود با اينكه الآن براي خودش يك كشور مستقلي است هم امپراطوري غرب سقوط كرد، هم امپراطوري شرق سقوط كرد كلّ خاورميانه را حضرت امير داشت اداره مي‌كرد بعد فرمود همين عفطه ي عنز است نزد من آبِ بيني بُز است ما اگر اين معنا را كه بيست سال، سي سال قبل مرتّب دارد گفته مي‌شود درك بكنيم ديگر روزگار ما به اينجا نمي‌رسد كه آن وحدت ما، انسجام ما، عظمت ما، شكوه و جلال ما روزافزون مي‌شود ديگر خداي ناكرده كسي از كسي گِله نمي‌كند اين را بايد حفظ بكنيم خب اگر آن حكومت خاورميانه را حضرت فرمود عفطه ي عنز است حضرت آن ملكوت را نفرمود كه آن معناي ملكوتي كه نصيبش شد كه قابل غصب نيست نه در غدير نصب شد نه در سقيفه غصب شد آن با علي‌بن‌ابي‌طالب است اما اين حكومت ظاهري را مي‌فرمايد عفطه ي عنز است ديگر خب آن ديد حسابِ ديگري دارد اما كسي كه دارد يك زندگي عادي انجام مي‌دهد زن و بچه‌اش را مي‌خواهد نگه بدارد اين دليل ندارد كه با زهدِ خشك، زهد سرد عمل بكند كه خب.

پرسش: تعبير به اندازه مصرف كردن.

پاسخ: ائمه(عليهم السلام) فرمود خود حضرت امير دارد كه اين كار فقط بر رهبران الهي است تا ديگران طغيان نكنند «فَرَض علي ائمة المسلمين» اما وقتي وضع توده ي مردم خوب شد اينها خوب زندگي مي‌كردند هم امام باقر، هم امام صادق(سلام الله عليهما) خوب زندگي مي‌كردند در همان مرحوم كليني قصّه‌اش را نقل كرده زندگي معتدلي داشتند، لباس معتدلي داشتند وجود مبارك امام رضا كه وضعش روشن بود آن وقتي كه ديگران در كمال زحمت بودند حضرت امير آ‌ن طور زندگي مي‌كرد يك، بعد هم در نهج‌البلاغه فرمايش حضرت امير اين است كه «إنّ الله تعالي فرض علي ائمة العدل»[13] اينكه ساده‌زيست باشند براي اينكه ديگران طغيان نكنند ولي افراد عادي چرا زن و بچه‌شان سخت بگيرند خب.

پرسش:

پاسخ: خب آن را به كسي مي‌فروشد به كسي كه عائله‌اش كمتر است مي‌فروشد جاي ديگر خانه مي‌خرد ديگر.

پرسش:

پاسخ: نه خب كسي كه هيچ ندارد كارتن‌نشين است براي او كه خوب است خب.

﴿كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَلاَ تَطْغَوْا فِيهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي﴾ اين «حَلَّ» يعني «وَجَبَ» يا «ثَبت» يا «استقرّ» نظير آنچه در سوره ي مباركه ي «بقره» مشابه اين واژه گذشت آيه ي 196 سوره ي مباركه ي «بقره» اين بود كه ﴿فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْي وَلاَ تَحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتَّي يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ﴾ يعني آنجا كه بايد مستقر بشود اينجا هم ﴿يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي﴾ يعني «يستقرّ عليكم غضب الله» خب، در همه ي موارد وعد و وعيد الهي، تبشير و انذار الهي هماهنگ است اينجا هم بعد از اينكه فرمود : ﴿فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي وَمَن يَحْلِلْ عَلَيْهِ غَضَبِي فَقَدْ هَوَي﴾ يعني سقوط كرده يا «سَقَط الي الهاوية» يعني جهنم، كه اين «هوي» را هم به معناي فرود آمدن در هاويه معنا كردند هم به معني سقوط فرمود: ﴿وَإِنِّي لَغَفَّارٌ﴾ تعبير غفّار كه حالا يا صيغه ي مبالغه است يا حرفه است و مانند آن نشانه ي كثرت و عظمت مغفرتِ الهي است. كثرت و عظمت مغفرت الهي نشان مي‌دهد يك كار مهمّي از مردم مي‌خواهند آن كارِ مهمّي كه از مردم مي‌خواهند كه در آغاز آن كار غفّار بودن مطرح است نه غافر، نه به صورت غافر مطرح كرد نه به صورت «يَغفرُ» و مانند آن طرح كرد فرمود: ﴿وَإِنِّي لَغَفَّارٌ﴾ اين يك مطلب مهمّي مي‌خواهد بگويد اين مطلب مهم خيلي از بزرگان تفسيري به اين نكته پرداختند ولي بارزترينش همان راه شريفي است كه سيدناالاستاد(رضوان الله عليه) طي كرده است فرمود: ﴿وَإِنِّي لَغَفَّارٌ﴾ براي كسي كه اين چند كار را داشته باشد يك: از گذشته‌هاي تلخ توبه كرده باشد دو: از نظر معارف قلبي مؤمنِ خاص باشد سه: گذشته از اينكه ايمان آورده با جانحه، عمل بكند با جارحه اين كارهاي رايج است. چهار: «و ما أدراك ما الرابع» اين چهارمي از آن سه‌تا ممتاز است لذا نفرمود «واهتدي» فرمود: ﴿ثُمَّ اهْتَدَي﴾ يك اهتداي ويژه است كه اين اهتداي ويژه بعد از توبه است، بعد از ايمان است، بعد از عمل صالح است اين كدام اهتداست كه با «ثمّ» عطف شده است اگر جايي در جمله‌اي با «ثمّ» عطف بشود فاصله ي زماني را نمي‌خواهد بفهماند فاصله ي رتبه‌اي و درجات معنوي را مي‌خواهد ذكر كند نظير آنچه در سوره ي مباركه ي «فصلت» آمده آيه ي سي سوره ي مباركه ي «فصلت» اين است ﴿إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا﴾ خب استقامت غير از اين است كه آدم عمل صالح داشته باشد استقامت اين است كه وقتي خداي سبحان به پيغمبر(صلّي الله عليه و آله و سلّم) مي‌فرمايد: ﴿فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَمَن تَابَ مَعَكَ﴾[14] همراه رهبرش باشد خب اين ﴿ثُمَّ اسْتَقَامُوا﴾، اين استقامت چون يك اطاعت ويژه است با «ثمّ» عطف شده اينجا اهتدا هم يك اهتداي خاص است لذا با «ثمّ» عطف شده اين اهتدا به معناي قبول خدا و قيامت و اينها نيست براي اينكه ايمان در آن هست به معناي قبول نبوّت و رسالت نيست براي اينكه ايمان در آن هست، به معناي نماز و روزه و حج و زكات و خمس نيست براي اينكه عمل صالح در آن هست اين اهتداي الي الولايه است اوّلين ولايت را خود پيغمبر دارد بالأخره اين جامعه دين از سياست جداست ـ معاذ الله ـ يا نه، عدّه‌اي مي‌گويند بله جداست اينها توبه دارند، ايمان دارند، عمل صالح دارند ولي مُهتدي نيستند پيغمبرشان را گذاشتند كنار، اما آنهايي كه تا آخرين لحظه با پيغمبرند اينها كساني‌اند كه مهتدي‌اند در زمان خود پيغمبر ولايت را وجود مبارك پيغمبر دارد بعد هم برابر غدير وجود مبارك حضرت امير دارد ديگر، اگر از امام باقر(سلام الله عليه) روايت هست مرحوم طبرسي در مجمع‌البيان نقل مي‌كند كه وجود مبارك امام باقر مي‌فرمايد: «ثمّ اهتدي إلي ولايتنا أهل البيت»[15] بعد مي‌فرمايد اگر كسي بين ركن و مقام ساليان متمادي عبادت بكند و ولايت ما را نپذيرد مقبول آن خدا نيست راجع به همين است منتها نوراني‌ترين، شفاف‌ترين، برهاني‌ترين، عقلي‌ترين، نقلي‌ترين، قرآني‌ترين تفسير همان بيان نوراني است كه از استاد مرحوم علامه طباطبايي است كه فرمود بالأخره شما پيغمبر را تا كجا قبول داريد يعني همين نماز و روزه و حج و زكات و اينها قبول داريد يا بدر و حُنين و اُحدش را هم قبول داريد، جريان تبوك را هم قبول داريد، «لَعن الله مَن تخلّف عن جيش اُسامه»[16] را قبول داريد، غديرش هم قبول داريد كجا قبول داريد! اين يك اهتدا به معناي توبه ي از شرك و كفر و اينها نيست يك، به معناي قبول خدا و قيامت و وحي و نبوّت و رسالت نيست دو، به معناي نماز و روزه و حج و زكات و خمس و امثال ذلك نيست سه، به معناي پيروي از رهبري وجود مبارك پيغمبر در زمان او و علي‌بن‌ابي‌طالب در زمان اوست اين مي‌شود ولايت بالأخره او بايد كشور را اداره كند يا نه، اگر مي‌خواهيد اداره كند شما بايد پيروي كنيد در زمان موساي كليم مشكل آنها همين بود آنها وجود مبارك موساي كليم را و همچنين هارون(سلام الله عليهما) را تا مرز شريعت قبول داشتند اما مي‌گفتند كه دين ما از سياست ما جداست وقتي جنگ شده گفتند كه به موساي كليم گفتند ﴿اذْهَبْ أَنْتَ وَرَبُّكَ فَقَاتِلاَ إِنَّا هَا هُنَا قَاعِدُونَ﴾[17] اين يعني چه، يعني ما ديني مي‌خواهيم كه دفاع در آن نباشد جنگ در آن نباشد موسي تو و خدايت بجنگ ما همين‌جا هستيم. قرآن كريم مي‌فرمايد خير، اگر گفتي من و موساي كليم مؤمنم بايد مهتدي به ولايت او هم باشي اگر وجود مبارك موساي كليم فرمود برويد اين امالقه را بيرون كنيد آن سرزمين براي شماست ديگر نگوييد ﴿اذْهَبْ أَنْتَ وَرَبُّكَ فَقَاتِلاَ إِنَّا هَا هُنَا قَاعِدُونَ﴾ با هارون درگير نشويد نگوييد به تو چه، با موسي درگير نشويد نگويي تو را ما به عنوان رسول قبول كرديم نه به عنوان وليّ اين ﴿ثُمَّ اهْتَدَي﴾ اين است آن روايتي هم كه هست همين را تأييد مي‌كند.

پرسش: داخل در ايمان است چون مي‌فرمايد: ﴿فَلا وَرَبُّكَ لا يُؤمِنون﴾[18]

پاسخ: بله، ايمانِ كامل هست مثل همان سوره ي مباركه ي «فصلت» كه دارد ﴿إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا﴾[19] خب استقامت هم داخل در ﴿رَبُّنَا اللَّهُ﴾ است ديگر اين ناظر به بقاي اوست يك، حدوثاً و بقائاً خيليها هستند كه اصل را قبول كردند ولي در موقع خطر مي‌گويند به ما چه، فرمود اين نباشد ايمانتان وقتي كامل است كه ﴿ثُمَّ اسْتَقَامُوا﴾ داشته باشد، ايمانتان وقتي كامل است كه ﴿ثُمَّ اهْتَدَي﴾ داشته باشد خب.

پرسش: «ثمّ اهتدي الي ولايتنا»[20] قضيه‌اي نيست كه بني‌اسرائيل اعم از زمان حضرت موسي و زمان حضرت رسول است.

پاسخ: خب بله، ولي اين آيات درباره ي بني‌اسرائيلِ زمان حضرت موساست منتها آيات ديگر كه اشتراك تكليف را دارد و بني‌اسرائيل زمان حضرت رسول بايد به حضرت رسول ايمان بياورند از آن كارِ قبلي توبه كنند يك، مؤمن باشند به جميع آنچه قرآن و عترت گفته دو، و عمل صالح بكنند سه، و ولايت علي و اولاد علي را هم قبول كنند چهار خب، ﴿وَمَا أَعْجَلَكَ عَن قَوْمِكَ يَا مُوسَي﴾ اينجا دوتا سؤال هست يكي اينكه چرا تنها آمدي، يكي اينكه چرا زود آمدي. دوتا سؤال قابل تأمل است. چرا زود آمدي را اول گفته، چرا تنها آمدي را دوم گفته آنكه خيلي مهم است اين است كه چرا تنها آمدي لذا وجود مبارك موساي كليم دو جواب عرض كرد آنكه اهم بود آن را اول گفت آنكه مهم بود آن را دوم. خداي سبحان مي‌فرمايد چرا زود آمدي و تنها؟ اين تنهايي خيلي مهم است اين دومي اهم است و اوّلي مهم شايد سرّ اينكه وجود مبارك موسي در پاسخ اين دومي را مقدّم داشت براي همين اهميت آن بود ﴿قَالَ هُمْ أُولاَءِ عَلَي أَثَرِي﴾ من تنها نيامدم اينها هم دارند مي‌آيند. اول آن دومي را جواب داد دوم آن اوّلي را خداي سبحان فرمود: ﴿مَا أَعْجَلَكَ عَن قَوْمِكَ يَا مُوسَي﴾ چرا زود و تنها؟ عرض كرد تنها نيامدم اينها دارند مي‌آيند، اما زود آمدم براي مزيدِ رضا، سرعت مطلوب است، سبقت مطلوب است در همه ي اديان الهي ﴿وَسَارِعُوا إِلَي مَغْفِرَةٍ مِن رَبِّكُمْ﴾[21] مطلوب است، ﴿فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ﴾[22] مطلوب است و ذات اقدس الهي هم قبول كرده. عرض كرد ﴿هُمْ أُولاَءِ﴾ تكرار كرد هم با «هُم» نفرمود «هم علي أثري» يا نفرمود «هؤلاء علي أثري» عرض كرد ﴿هُمْ أُولاَءِ﴾ آقا اينها نزديك‌اند اينها پشت سر من دارند مي‌آيند ﴿هُمْ أُولاَءِ عَلَي أَثَرِي﴾ پس من تنها نيامدم ﴿وَعَجِلْتُ إِلَيْكَ رَبِّ لِتَرْضَي﴾ براي مزيد رضا آمدم من شوق لقاي تو را دارم وقتي تو وعده كردي از تو به سر اشاره از ما به سر دويدن خب زودتر آمدم ديگر خب خدا قبول كرد. بعد فرمود حالا كه تو آمدي اين قوم همه ي جمعيت نبودند اگر مربوط به ﴿وَاخْتَارَ مُوسَي قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً لِميقاتِنا﴾[23] بود اين راجع به اين چند نفر بود نه همه ي قوم چون همه ي قوم بنا نبود كه بيايند در طور آن‌گاه در اين صحنه ي مناجات ذات اقدس الهي مي‌فرمايد تو كه مي‌آمدي آن صحنه برادرانت را الآن دو گروه‌اند اينها يك گروه بنا بود كه وجود مبارك موساي كليم را همراهي كنند ﴿وَاخْتَارَ مُوسَي قَوْمَهُ سَبْعِينَ رَجُلاً﴾ بقيه بني‌اسرائيل هم در شهر ماندند كه در آنجا وجود مبارك موساي كليم به هارون فرمود: ﴿وَقَالَ مُوسَي لْأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ وَلاَتَتَّبِعْ سَبِيلَ الْمُفْسِدِينَ﴾[24] هارون را به عنوان خليفه در بين مردم گذاشت به مردم هم سفارش كرد كه حرف هارون را گوش بدهند اين وضع مردم اين هفتاد نفر يا كمتر و بيشتري كه وجود مبارك موساي كليم انتخاب كرده بود به دنبال او راه افتادند پس موساي كليم بود يك، گروه ويژه بودند دو، توده ي مردم بودند سه، و با خلافت وجود مبارك هارون(سلام الله عليه) چهار، در اين فضا و فاز خداي سبحان به موساي كليم مي‌فرمايد در غياب تو ما قوم تو را امتحان كرديم ما آزموديم ببينيم اينها با مشاهده ي همه ي اين آيات بيّن باز آن تفكّر حس‌گرايي را مي‌گذارند كنار و عقل‌گرا مي‌شوند يا نه، ما آزموديم اينها را يك مقدار راه را باز گذاشتيم سامري اينها را به گوساله‌پرستي دعوت كرد اينها هم اجابت كردند فرمود: ﴿قَالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ﴾ ما قوم تو را آزموديم فتنه همان آزمون است ﴿مِن بَعْدِكَ﴾ بعد از اينكه تو به طرف ملاقات و مناجات ما آمدي ما اينها را آزموديم ما امتحان كرديم ما كسي را گمراه نكرديم ولي سامري اينها را گمراه كرد ما وسايل را در اختيار شما قرار داديم عقل داديم اين همه معجزات را به اينها نشان داديم پيغمبري را كه خليفه ي توست به نام هارون او را در بينشان گذاشتيم مع‌ذلك اينها با داشتن اين همه آيات بيّن و شفاف گمراه شدند ﴿فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِن بَعْدِكَ وَأَضَلَّهُمُ السَّامِرِيُّ﴾ يكي از قبايل بني‌اسرائيل به نام قبيله ي سامره است كه اين شخص منسوب به اوست در نام‌گذاري اين شخص به سامري چندين وجه است كه يكي از آن وجوه همين است كه يكي از قبايل بني‌اسرائيل قبيله سامره است و اين شخص به آن قبيله منسوب است. آن وقت ذات اقدس الهي اين خبر را داد كه اينها گمراه شدند ﴿فَرَجَعَ مُوسَي إِلَي قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفاً﴾ هم عصباني شد غضبناك شد هم تأسف خورد كه اينها با داشتن اين همه معجزات با عبور از درياي خشك و مشاهده ي آن تِسع آيات بيّن به دنبال سامري رفتند هم متأسف بود هم عصباني. ﴿قَالَ يَا قَوْمِ أَلَمْ يَعِدْكُمْ رَبُّكُمْ وَعْداً﴾ وجود مبارك موساي كليم وقتي كه آمد فرمود آخر چرا بيراهه رفتيد وعده ي الهي كه حق بود مرا برابر آن وعده ي عمومي بُرد به ميقات به من دستورها داد، راهنماييها كرد، كتاب داد و مانند آن، براي هدايت شما همه ي مقرّرات را به من فرمود عهد كه طول نكشيد چه چيز باعث شده است كه شما آن همه معجزات را ديديد به دنبال سامري حركت كرديد ﴿فَرَجَعَ مُوسَي إِلَي قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفاً قَالَ يَا قَوْمِ أَلَمْ يَعِدْكُمْ رَبُّكُمْ وَعْداً حَسَناً أَفَطَالَ عَلَيْكُمُ الْعَهْدُ﴾ مگر اين تعهّدي كه قبلاً از شما گرفتيم طول كشيد يادتان رفته ﴿أَمْ أَرَدتُّمْ أَن يَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبٌ مِن رَّبِّكُمْ﴾ يا نه، خداي سبحان فرمود: ﴿كُلُوا مِن طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَلاَ تَطْغَوْا فِيهِ فَيَحِلَّ عَلَيْكُمْ غَضَبِي﴾ شما از اين نعمتِ استقلال، نعمت آزادي، نعمت امنيت طغيان‌گرانه داريد استفاده مي‌كنيد خدا شما را آزاد گذاشته نه رها، شما به جاي عبادت الله چرا به دنبال گوساله رفتيد الآن هم خيليها را رها بكني همين است بارها به عرضتان رسيد ايران «بَضعةٌ مِن الهند» به منزله ي يكي از استانهاي هند است سوابق هند، تمدّن هند، پيشرفت هند، هند از كشورهاي قوي اتمي است ما هنوز اندر خم يك كوچه‌ايم اسرار ماللهند فراوان است اين براي هند، اليوم يعني اليوم، اليوم هم عصر علم است براي اينكه الآن كه ما در اين مسجد هستيم اين كوي و برزن بيش از چند هزار موتور يا دوچرخه نيست بالاي سرِ ما يعني در اين آسمان به اندازه ي موتور و دوچرخه چند هزار ماهواره است الآن اگر عصر علم نيست پس چه موقع عصر علم است اگر به اندازه ي دوچرخه و موتور ماهواره بالاي سر ماست اين عصر علم نيست در چنين عصري موش‌پرستي در هند رايج است، گاوپرستي در هند رايج است، مردم را رها كني همين در مي‌آيد بارها به عرضتان رسيد اينكه ما حرم مي‌رويم در و ديوار اين خاندان را مي‌بوسيم اينها ما را آدم كردند اگر نبود مكتب اهل بيت ايران هم همين طور بود گوشه و كنارها هم شما مي‌شنويد گاهي به عنوان عرفان كاذب، گاهي نمي‌دانم حشر با چه كسي با چه كسي همين بازيها را در مي‌آورند و اگر نباشد حوزه ي علميه، اگر نباشد بحث و درس، اگر نباشد حسينيه و مسجد، اگر نباشد حرم همين وضع در مي‌آيد به مراتب بدتر از هند مي‌شود وجود مبارك موساي كليم فرمود چرا بيراهه رفتيد.