درس تفسیر استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: تفسیر معارفی قرآن کریم / تفسیر سوره توحید / توحید در صفات / روایات نفی صفت جسمانیت

فس، تفسیر القمی قَوْلُهُ وَ ﴿هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی﴾[1] یعْنِی رَسُولَ اللَّهِ ص ﴿ثُمَّ دَنا﴾[2] یعْنِی رَسُولَ اللَّهِ ص مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَتَدَلَّی قَالَ إِنَّمَا أُنْزِلَتْ ثُمَّ دَنَا فَتَدَانَی فَکانَ قَابَ قَوْسَینِ قَالَ کانَ مِنَ اللَّهِ کمَا بَینَ مَقْبِضِ الْقَوْسِ إِلَی رَأْسِ السِّیةِ أَوْ أَدْنی[3] قَالَ بَلْ أَدْنَی مِنْ ذَلِک ﴿فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی﴾[4] ‌ قَالَ وَحْی الْمُشَافَهَةِ.

هو مراد حضرت رسول هستند ثم دنی یعنی حضرت رسول نزدیک به عظمت پروردگار شدند و به زمین نظر افکندند. اصل آیه فتدانی بوده است.

سیه القوس: وسط کمان

چرا کمان تعبیر شده است؟ چون به انس ذهنی افراد مخاطب بوده است.

وحی شفاهی مقابل القائی و بوسیله ملک و یا وحی کتبی است.

تبیین قال الجوهری تقول بینهما قاب قوس و قیب قوس و قاد قوس و قید قوس أی قدر قوس و القاب ما بین المقبض و السیة و لکل قوس قابان و قال بعضهم فی قوله تعالی فَکانَ قابَ قَوْسَینِ أراد قابی قوس فغلبه.[5]

پرتاب تیر خود اندازه‌ای معین بوده و دو طرف کمان هم خود نوعی معیار اندازه گیری است.

قاب: بین دستگیره کمان و جایی که دو طرف به هم نزدیک می‌شوند. و قوس غالب بر قاب می‌شود و یک قوس بیشتر ندارد و مراد دو قاب یک قوس است (قوسین تعبیر مسامحی است).

13- ل، الخصال فِی مَسَائِلِ الْیهُودِی عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع قَالَ لَهُ فَرَبُّک یحْمِلُ أَوْ یحْمَلُ قَالَ إِنَّ رَبِّی عَزَّ وَ جَلَّ یحْمِلُ کلَّ شَی‌ءٍ بِقُدْرَتِهِ وَ لَا یحْمِلُهُ شَی‌ءٌ قَالَ فَکیفَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَ ﴿وَ یحْمِلُ عَرْشَ رَبِّک فَوْقَهُمْ یوْمَئِذٍ ثَمانِیةٌ﴾[6] قَالَ یا یهُودِی أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ لِلَّهِ ﴿ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ ما بَینَهُما وَ ما تَحْتَ الثَّری﴾[7] ‌ فَکلُّ شَی‌ءٍ عَلَی الثَّرَی وَ الثَّرَی عَلَی الْقُدْرَةِ وَ الْقُدْرَةُ تَحْمِلُ کلَّ شَی‌ءٍ الْخَبَرَ.[8]

خدا همه چیز را حمل می‌کند عرض شد پس یعنی چه عرش خدا را هشت نفر حمل می‌کنند؟

ای یهودی هر چیزی بر روی خاک است و خاک بر روی قدرت الهی است و قدرت الهی همه چیز را حمل می‌کند و در برخی از احادیث ثمانیه هم بیان شده است.

14- ید، التوحید ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام تَمِیمٌ الْقُرَشِی عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَلِی الْأَنْصَارِی عَنِ الْهَرَوِی قَالَ: سَأَلَ الْمَأْمُونُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِی بْنَ مُوسَی الرِّضَا ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ ﴿وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیامٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَی الْماءِ لِیبْلُوَکمْ أَیکمْ أَحْسَنُ عملاً﴾[9] فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی خَلَقَ الْعَرْشَ وَ الْمَاءَ وَ الْمَلَائِکةَ قَبْلَ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ کانَتِ الْمَلَائِکةُ تَسْتَدِلُّ بِأَنْفُسِهَا وَ بِالْعَرْشِ وَ الْمَاءِ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ جَعَلَ عَرْشَهُ عَلَی الْمَاءِ لِیظْهِرَ بِذَلِک قُدْرَتَهُ لِلْمَلَائِکةِ فَتَعْلَمَ أَنَّهُ عَلَی کلِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ ثُمَّ رَفَعَ الْعَرْشَ بِقُدْرَتِهِ وَ نَقَلَهُ وَ جَعَلَهُ فَوْقَ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ ثُمَّ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیامٍ وَ هُوَ مُسْتَوْلٍ عَلَی عَرْشِهِ وَ کانَ قَادِراً عَلَی أَنْ یخْلُقَهَا فِی طَرْفَةِ عَینٍ وَ لَکنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ خلق‌ها فِی سِتَّةِ أَیامٍ لِیظْهَرَ لِلْمَلَائِکةِ مَا یخْلُقُهُ مِنْهَا شَیئاً بَعْدَ شَی‌ءٍ فَیسْتَدَلَّ بِحُدُوثِ مَا یحْدُثُ عَلَی اللَّهِ تَعَالَی ذِکرُهُ مَرَّةً بَعْدَ مَرَّةٍ وَ لَمْ یخْلُقِ اللَّهُ الْعَرْشَ لِحَاجَةٍ بِهِ إِلَیهِ لِأَنَّهُ غَنِی عَنِ الْعَرْشِ وَ عَنْ جَمِیعِ مَا خَلَقَ لَا یوصَفُ بِالْکوْنِ عَلَی الْعَرْشِ لِأَنَّهُ لَیسَ بِجِسْمٍ تَعَالَی عَنْ صِفَةِ خَلْقِهِ عُلُوّاً کبِیرا[10]

اینکه خدای متعال در شش روز مخلوقات را آفرید سؤال شد، خداوند عرش و ماء را آفرید و مراد از ماء ولایت اهل بیت است و جعلنا من الماء کل شیء حی و ماء معین وجود نورانی ولی عصر هستند. عرش الهی بر دوش مبارک اهل بیت است که اینان مظهر قدرت جاری خداوند متعال در هستی هستند (نه علم و قدرت ذاتی) قدرت و علم ساری جریان قدرت الهی بر روی زمین است. و ملائکه به خود و عرش و ماء به خدا استدلال می‌کردند و بر وجود خدا پی می‌بردند و سپس خداوند عرش خود را بر ماء قرار داد تا قدرتش را برای ملائکه اظهار کند و ملائکه بدانند خدا بر همه چیز قادر است سپس عرش را بلند کرد و منتقل کرد و او را فوق آسمان‌های هفتگانه قرار داد. و در حالی که مستولی بر عرشش بود آسمان‌ها و زمین را خلق کرد و قدر بر خلق دفعی داشته‌اند ولی در شش روز خلق کرد تا برای ملائکه خلق تدریجی و عظمت خلقت معین شود. محدث اشیاء حادث خداست و خلق خداوند نسبت به عرش بخاطر حاجت خدا نبوده چون خداوند غنی مطلق است و هر چیزی صفت خلق باشد صفت خالق نمی‌تواند باشد.

15- ید، التوحید مع، معانی الأخبار ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الْمُعَاذِی عَنْ أَحْمَدَ الْهَمْدَانِی[11] عَنْ عَلِی بْنِ فَضَّالٍ[12] عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ ﴿کلّاً إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ﴾[13] ‌ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی لَا یوصَفُ بِمَکانٍ یحُلُّ فِیهِ فَیحْجَبَ عَنْهُ فِیهِ عِبَادُهُ وَ لَکنَّهُ یعْنِی أَنَّهُمْ عَنْ ثَوَابِ رَبِّهِمْ مَحْجُوبُونَ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ ﴿وَ جاءَ رَبُّک وَ الْمَلَک صَفًّا صَفًّا﴾[14] فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یوصَفُ بِالْمَجِی‌ءِ وَ الذَّهَابِ تَعَالَی عَنِ الِانْتِقَالِ إِنَّمَا یعْنِی بِذَلِک وَ جَاءَ أَمْرُ رَبِّک وَ الْمَلَک صَفّاً صَفّا قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ ﴿هَلْ ینْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یأْتِیهُمُ اللَّهُ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمامِ وَ الْمَلائِکةُ﴾[15] قَالَ یقُولُ هَلْ ینْظُرُونَ إِلَّا أَنْ یأْتِیهُمْ بِالْمَلَائِکةِ فِی ظُلَلٍ مِنَ الْغَمَامِ وَ هَکذَا نَزَلَتْ قَالَ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ ﴿سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ﴾‌[16] وَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ ﴿یسْتَهْزِئُ بِهِمْ﴾[17] ‌ وَ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَی ﴿وَ مَکرُوا وَ مَکرَ اللَّهُ﴾[18] ‌ وَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ ﴿یخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ﴾‌[19] فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یسْخَرُ وَ لَا یسْتَهْزِئُ وَ لَا یمْکرُ وَ لَا یخَادِعُ وَ لَکنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ یجَازِیهِمْ جَزَاءَ السُّخْرِیةِ وَ جَزَاءَ الِاسْتِهْزَاءِ وَ جَزَاءَ الْمَکرِ وَ الْخَدِیعَةِ تَعَالَی اللَّهُ عَمَّا یقُولُ الظَّالِمُونَ عُلُوّاً کبِیراً.[20]

از آیه قرآن سؤال شد که یعنی چه افراد از خدا محجوب هستند؟

حضرت فرمودند: خداوند موصوف به مکانی نمی‌شود که حلول در آن پیدا کند و برخی از او محجوب باشند بلکه مراد محجوب از ثواب پروردگار هستند. (اسناد در حذف مضاف و دلالت اقتضاء است چون صحت جمله متوقف بر تقدیر گرفتن است).

سپس از حضرت سؤال کردند از آیه‌ای دیگر: جاء ربک

حضرت فرمودند: خداوند از انتقال بلند مرتبه است و مراد جاء امر ربک است.