درس تفسیر استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: تفسیر معارفی قرآن کریم / تفسیر سوره توحید / توحید در صفات / روایات نفی صفت جسمانیت

کلام ما در تفسیر سوره توحید بود و قبل از ورود به تفسیر سوره روش‌های تفسیری را در دو سال بحث کردیم و برخی از آن‌ها را نقد کردیم. سپس وارد مصداق آیات اعتقادی شدیم اولین آیات سوره مبارکه توحید بود و قبل از ورود به تفسیر به سراغ روایات رفتیم که بفهمیم اهل بیت درباره صفات خدا چه فرمودند، در احادیث باب 14 بودیم و به روایت هفتم رسیدیم.

7- لی، الأمالی للصدوق ید، التوحید ن، عیون أخبار الرضا علیه السلام الدَّقَّاقُ عَنِ الصُّوفِی عَنِ الرُّویانِی عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ الْحَسَنِی عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی مَحْمُودٍ قَالَ: قُلْتُ لِلرِّضَا ع یا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِی الْحَدِیثِ الَّذِی یرْوِیهِ النَّاسُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی ینْزِلُ کلَّ لَیلَةٍ إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیا فَقَالَ ع لَعَنَ اللَّهُ الْمُحَرِّفِینَ لِلْکلِمِ عَنْ مَوَاضِعِهِ وَ اللَّهِ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص کذَلِک إِنَّمَا قَالَ ص إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَی ینْزِلُ مَلَکاً إِلَی السَّمَاءِ الدُّنْیا کلَّ لَیلَةٍ فِی الثُّلُثِ الْأَخِیرِ وَ لَیلَةَ الْجُمُعَةِ فِی أَوَّلِ اللَّیلِ فَیأْمُرُهُ فَینَادِی هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأُعْطِیهُ هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَأَتُوبَ عَلَیهِ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأَغْفِرَ لَهُ یا طَالِبَ الْخَیرِ أَقْبِلْ یا طَالِبَ الشَّرِّ أَقْصِرْ فَلَا یزَالُ ینَادِی بِهَذَا إِلَی أَنْ یطْلُعَ الْفَجْرُ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ عَادَ إِلَی مَحَلِّهِ مِنْ مَلَکوتِ السَّمَاءِ[1] حَدَّثَنِی بِذَلِک أَبِی عَنْ جَدِّی عَنْ آبَائِهِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص.[2]

حدیث از امالی (استاد روایت می‌خوانده و شاگردان یادداشت می‌کردند) و توحید صدوق و عیون اخبار الرضا علیه السلام است.

هیچ امامی به اندازه امام رضا روایت اعتقادی ندارد چون مأمون افراد را جمع می‌کرد که به زعم خود حضرت را مغلوب کند و در همین راستا روایات کثیری از حضرت نقل شده.

ما چون بناست بحث اجتهادی کنیم باید بررسی سندی انجام دهیم اما تکتثر روایات ما را از بررسی سندی بی نیاز می‌کند.

نظر حضرت را درباره نزول خداوند پرسیدند و این را به پیامبر نسبت دادند، (دنیا صفت برای سماء است) حضرت در پاسخ فرمودند: خداوند تحریف کنندگان کلام را از مواضعش لعنت کند و این کلام تحریف شده است، حضرت رسول اینگونه نفرمودند، فرمودند: خداوند فرشته و ملکی را به زمین نازل می‌کند در ثلث اخیر شب‌ها و اول شب‌های جمعه و آن ملک نداء می‌دهد که بشتابید به سوی نیکی و خیر از جانب خداوند و تعابیری که در روایت بیان شده است.

ج، الإحتجاج مرسلا مثله بیان الظاهر أن مراده ع تحریفهم لفظ الخبر و یحتمل أن یکون المراد تحریفهم معناه بأن یکون المراد بنزوله تعالی إنزال ملائکته مجازاً- ع، علل الشرائع السنانی و الدقاق و المکتب و الوراق عن الأسدی مثله.

مراد حضرت تحریف لفظی است و ممکن است مراد حضرت تحریف مجازی نیز باشد و پیغمبر اکرم ینزل را به قرینه مجاز در حذف فرموده‌اند و این حدیث در احتجاج به صورت مرسل و در کتب دیگری هم از جمله علل نقل شده است.

بنده قائلم اگر دو تا از محمدین ثلاث یک روایت را نقل کنند معتبر است و اگر یکی از محمدین ثلاث در چند کتاب آن را ذکر کند، برای ما ظن به صدور حاصل می‌شود.

روایت هشتم

8- لی، الأمالی للصدوق السِّنَانِی عَنِ الْأَسَدِی عَنِ النَّخَعِی عَنِ النَّوْفَلِی عَنْ عَلِی بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ ثَابِتِ بْنِ دِینَارٍ قَالَ: سَأَلْتُ زَینَ الْعَابِدِینَ عَلِی بْنَ الْحُسَینِ بْنِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع عَنِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ هَلْ یوصَفُ بِمَکانٍ فَقَالَ تَعَالَی اللَّهُ عَنْ ذَلِک قُلْتُ فَلِمَ أُسْرِی نَبِیهُ مُحَمَّدٌ[3] ص إِلَی السَّمَاءِ قَالَ لِیرِیهُ مَلَکوتَ السَّمَاءِ وَ مَا فِیهَا مِنْ عَجَائِبِ صُنْعِهِ وَ بَدَائِعِ خَلْقِهِ[4] قُلْتُ فَقَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنی قَالَ ذَاک رَسُولُ اللَّهِ ص دَنَا مِنْ حُجُبِ النُّورِ فَرَأَی مَلَکوتَ السَّمَاوَاتِ ثُمَّ تَدَلَّی ص فَنَظَرَ مِنْ تَحْتِهِ إِلَی مَلَکوتِ الْأَرْضِ حَتَّی ظَنَّ أَنَّهُ فِی الْقُرْبِ مِنَ الْأَرْضِ کقَابِ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنَی.[5]

سکونی توثیق شده ولی نوفلی توثیق نشده اما اگر طبق صدوق و محمد بن ولید اصالة العدالة ای شویم باز هم چون سنی است عادل نیست اما اگر اصالة الوثاقة ای شویم او ثقه است. بنده اصالة الوثاقة ای تفصیلاً هستم؛ آن افرادی که از آن‌ها روایات زیادی نقل شده ولی جرح نشدند ثقه هستند، اما اگر قلیل الروایة باشد و یا معروف نباشد و قدح نشده نمی‌شود با اصالة الوثاقة اثبات کرد.

سؤال شده که خدا توصیف به مکان می‌شود؟ حضرت پاسخ دادند: خدا از مکان مندی تعالی است، سؤال شد: چگونه پیامبر معراج فرمودند؟ حضرت فرمودند: چون پیامبر ملکوت آسمان‌ها و عجائب صنعت خداوند را ببینند. فرد سؤال کرد: پس معنای ثم دنی فتدلی چیست؟ حضرت فرمودند: مراد پیامبر هستند که از حجاب‌های نور گذشتند و نزدیکتر شدند و به مقام قرب نزدیک شدند و از حجاب‌های نور گذشتند (حتی تخرق ابصار قلوبنا حجب النور فتصل الی معدن العظمه فتصیر ارواحنا معلقة بعز قدسک) و به ملکوت آسمان‌ها رسیدند و مجدد حضرت به ملکوت زمین نگاه کردند گویا نزدیک یک قوس کمان به زمین نزدیک هستند و کنایه از وسعت علمی حضرت به ملکوت زمین از آسمان‌هاست. معصومین علیهم السلام علمشان به هستی محیط است و حضرت در عین اینکه در ملکوت آسمان‌ها بودند اشراف به زمین داشتند لذا خداوند دنی و تدلی پیدا نکرده است.