درس تفسیر استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: روش‌های تفسیری قرآن کریم / تبیین روش‌های تفسیری /گرایش‌های تفسیری / تفسیر سوره توحید

کلام ما در روایات کتاب التوحید بحار الأنوار باب ۱۲ بود که در مورد منزه بودن خداوند از صفات مخلوقات و مطالبی از این دست بود.

یونس بن ظبیان قول هشام را نقل کرد و حضرت اعتقاد صحیح خدا شناسی را بیان کردند.

إیضاح: استدل علیه السلام علی نفی جسمیته تعالی بأنه لو کان جسماً لکان محدودا بحدود متناهیا إلیها لاستحالة لا تناهی الأبعاد و کل محتمل للحد قابل للانقسام بأجزاء متشارکة فی الاسم و الحد فله حقیقة کلیة غیر متشخصة بذاتها و لا موجودة بذاتها أو هو مرکب من أجزاء حال کل واحد منها ما ذکر فیکون مخلوقا أو بأن کل قابل للحد و النهایة قابل للزیادة و النقصان لا یتأبی عنهما فی حد ذاته و إن استقر علی حد معین فإنما استقر علیه من جهة جاعل ثم استدل علیه السلام بوجه آخر و هو ما یحکم به الوجدان من کون الموجد أعلی شأنا و أرفع قدرا من الموجد و عدم المشابهة و المشارکة بینهما و إلا فکیف یحتاج أحدهما إلی العلة دون الآخر و کیف صار هذا موجدا لهذا بدون العکس و یحتمل أن یکون المراد عدم المشارکة و المشابهة فیما یوجب الاحتیاج إلی العلة فیحتاج إلی علة أخری قوله فرق بصیغة المصدر أی الفرق حاصل بینه و بین من صوره و یمکن أن یقرأ علی الماضی المعلوم.[1]

نکات علامه مجلسی

جسم حد دارد و متناهی به آن حدود است چون محال است ابعاد نامتناهی باشند و خداوند اجل از حد پذیری است.

ذات خداوند تعینی ندارد و موجود بذات خود است (در این بخش کلام علامه مجلسی محل تأمل است که ایشان خداوند را موجود بالذات نمی‌داند).

جعل جاعل در ناحیه خداوند متعال راه ندارد.

استدلال وجدانی حضرت: ایجاد کننده بالاترین ذات ایجاد شده‌ها می‌باشد و مشارکتی بین خالق و مخلوق نیست. خالق علتی نمی‌خواهد ولی مخلوقات علت می‌خواهند.

«۳۷»-ید، التوحید عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیُّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ أَحْمَدَ عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَکِیمٍ قَالَ: وَصَفْتُ لِأَبِی إِبْرَاهِیمَ علیه السلام قَوْلَ هِشَامٍ الْجَوَالِیقِیِّ وَ حَکَیْتُ لَهُ قَوْلَ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ إِنَّهُ جِسْمٌ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ لَا یُشْبِهُهُ شَیْ ءٌ أَیُّ فُحْشٍ أَوْ خَنًا أَعْظَمُ مِنْ قَوْلِ مَنْ یَصِفُ خَالِقَ الْأَشْیَاءِ بِجِسْمٍ أَوْ صُورَةٍ أَوْ بِخِلْقَةٍ أَوْ بِتَحْدِیدٍ وَ أَعْضَاءٍ تَعَالَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً.[2]

بیان: الخنا الفحش فی القول و یحتمل أن یکون التردید من الراوی.

مثل این روایت را نیز از نقل قول هشام خواندیم.

حد برای اوصاف خداوند متعال نمی‌شود قائل شد.

«۳۸»-ید، التوحید ابْنُ الْمُتَوَکِّلِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْقَاسَانِیِّ (کاشانی) قَالَ: کَتَبْتُ إِلَیْهِ علیه السلام أَنَّ مَنْ قِبَلَنَا قَدِ اخْتَلَفُوا فِی التَّوْحِیدِ قَالَ فَکَتَبَ علیه السلام سُبْحَانَ مَنْ لَا یُحَدُّ وَ لَا یُوصَفُ وَ لَا یُشْبِهُهُ شَیْ ءٌ وَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ ءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ.[3]

مثلیت علم خدا و مخلوق باطل است.

«۳۹»-ید، التوحید مَاجِیلَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَی عَنِ الْحَسَنِ بْنِ جَرِیشٍ الرَّازِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ الطَّیِّبِ یَعْنِی عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ (امام هادی علیه السلام) وَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (امام جواد علیه السلام) علیه السلام أَنَّهُمَا قَالا مَنْ قَالَ بِالْجِسْمِ فَلَا تُعْطُوهُ مِنَ الزَّکَاةِ وَ لَا تُصَلُّوا وَرَاءَهُ.[4]

روایت فوق مرسله است.

«۴۰»-نص، کفایة الأثر أَبُو الْمُفَضَّلِ الشَّیْبَانِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُطَوَّقِ بْنِ سَوَّارٍ عَنِ الْمُغِیرَةِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُهَلَّبِ عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ حُمَیْدٍ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ عَنْ مُجَاهِدٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: قَدِمَ یَهُودِیٌّ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله یُقَالُ لَهُ نَعْثَلٌ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ إِنِّی سَائِلُکَ عَنْ أَشْیَاءَ تَلَجْلَجُ فِی صَدْرِی مُنْذُ حِینٍ فَإِنْ أَنْتَ أَجَبْتَنِی عَنْهَا أَسْلَمْتُ عَلَی یَدِکَ قَالَ سَلْ یَا أَبَا عُمَارَةَ فَقَالَ یَا مُحَمَّدُ صِفْ لِی رَبَّکَ فَقَالَ علیه السلام إِنَّ الْخَالِقَ لَا یُوصَفُ إِلَّا بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ وَ کَیْفَ یُوصَفُ الْخَالِقُ الَّذِی یَعْجِزُ الْحَوَاسُّ أَنْ تُدْرِکَهُ وَ الْأَوْهَامُ أَنْ تَنَالَهُ وَ الْخَطَرَاتُ أَنْ تَحُدَّهُ وَ الْأَبْصَارُ عَنِ الْإِحَاطَةِ بِهِ جَلَّ عَمَّا یَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ نَأَی فِی قُرْبِهِ وَ قَرُبَ فِی نَأْیِهِ کَیَّفَ الْکَیْفِیَّةَ فَلَا یُقَالُ لَهُ کَیْفَ وَ أَیَّنَ الْأَیْنَ فَلَا یُقَالُ لَهُ أَیْنَ هُوَ مُنْقَطِعُ الْکَیْفُوفِیَّةِ وَ الْأَیْنُونِیَّةِ فَهُوَ الْأَحَدُ الصَّمَدُ کَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ وَ الْوَاصِفُونَ لَا یَبْلُغُونَ نَعْتَهُ لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ.

قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ أَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِکَ إِنَّهُ وَاحِدٌ لَا شَبِیهَ لَهُ أَ لَیْسَ اللَّهُ وَاحِدٌ وَ الْإِنْسَانُ وَاحِدٌ فَوَحْدَانِیَّتُهُ أَشْبَهَتْ وَحْدَانِیَّةَ الْإِنْسَانِ فَقَالَ علیه السلام اللَّهُ وَاحِدٌ وَ أَحَدِیُّ الْمَعْنَی وَ الْإِنْسَانُ وَاحِدٌ ثَنَوِیُّ الْمَعْنَی جِسْمٌ وَ عَرَضٌ وَ بَدَنٌ وَ رُوحٌ فَإِنَّمَا التَّشْبِیهُ فِی الْمَعَانِی لَا غَیْرُ قَالَ صَدَقْتَ یَا مُحَمَّدُ.[5]

نعثل: کفتار یا روباه

فرد پیامبر را به اسم صدا زد ولی حضرت او را به کنیه صدا زدند و درس اخلاقی از شیوه سخن پیامبر است (فرد قائل به پیامبری حضرت نبوده لذا حضرت را به اسم صدا زده است).

نأی: دوری

خداوند چگونگی بخش است، مکانیت بخش است.

ما شروع بحثمان سوره توحید بود؛ الله الصمد که حضرت در این روایت به آن اشاره می‌کنند.

بیان: سائل سؤال می‌کند واحد یعنی چه حال آنکه حضرت احد فرمودند و واحد نفرمودند.

انسان در صفات خود نظیر دارد، قدرت انسان‌ها با یکدیگر قابل مقایسه است ولی صفات خداوند قابل تنظیر نیست.

در این روایت سخنی از اسلام آوردن او نیامده است.

«۴۱»-ید، التوحید ابْنُ الْوَلِیدِ عَنْ مُحَمَّدٍ الْعَطَّارِ عَنِ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ هِشَامِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْعَبَّاسِیِّ قَالَ: قُلْتُ لَهُ یَعْنِی أَبَا الْحَسَنِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاکَ أَمَرَنِی بَعْضُ مَوَالِیکَ أَنْ أَسْأَلَکَ عَنْ مَسْأَلَةٍ قَالَ وَ مَنْ هُوَ قُلْتُ الْحَسَنُ بْنُ سَهْلٍ قَالَ وَ فِی أَیِّ شَیْ ءٍ الْمَسْأَلَةُ قُلْتُ فِی التَّوْحِیدِ قَالَ وَ أَیُّ شَیْ ءٍ مِنَ التَّوْحِیدِ قَالَ یَسْأَلُکَ عَنْ اللَّهِ جِسْمٌ أَوْ لَا جِسْمٌ فَقَالَ لِی إِنَّ لِلنَّاسِ فِی التَّوْحِیدِ ثَلَاثَةَ مَذَاهِبَ إِثْبَاتٌ بِتَشْبِیهٍ وَ مَذْهَبُ النَّفْیِ وَ مَذْهَبُ إِثْبَاتٍ بِلَا تَشْبِیهٍ فَمَذْهَبُ الْإِثْبَاتِ بِتَشْبِیهٍ لَا یَجُوزُ وَ مَذْهَبُ النَّفْیِ لَا یَجُوزُ وَ الطَّرِیقُ فِی الْمَذْهَبِ الثَّالِثِ إِثْبَاتٌ بِلَا تَشْبِیهٍ.[6]

سند روایت فوق علی الظاهر مشکلی ندارد.

در جلسه بعد روایت چهل و دوم را متعرض می‌شویم.