درس خارج فقه استاد سید محسن حسینی‌فقیه

موضوع: فقه شعائر / بررسی مصادیق شعائر / تقیّه / موارد تفصیل بین سبّ و لعن

کلام ما در بحث تقیه بود و عرض شد روایات در بحث اظهار کلمه کفر و برائت متفاوت هستند.

برخی در ظرف تقیه اظهار کلمه کفر و تبری از پیغمبر و اهل بیت را جایز می‌دانستند خصوصاً در مورد پیروان اهل بیت.

برخی از احادیث ذیل آیه اظهار کلمه کفر توسط عمار بیان شد البته این احادیث شامل تبری نمی‌شود. و حدیث دوم درباره شهادت به پیامبری مسیلمه کذاب بود و در این روایت هم بحث برائت از حضرت مطرح نبود.

روایت سوم در کتاب اصول کافی بحث برائت مطرح است که دو نفر از اهل کوفه را دستگیر کردند و امر کردند از حضرت امیر تبری بجویید و یک از آن‌ها شهید شد و دیگری نجات یافت حضرت فرمودند:

مُحَمَّدُ بْنُ یحْیی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ زَکرِیا الْمُؤْمِنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَسَدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَطَاءٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ ع رَجُلَانِ مِنْ أَهْلِ الْکوفَةِ أُخِذَا فَقِیلَ لَهُمَا ابْرَأَا مِنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ فَبَرِئَ وَاحِدٌ مِنْهُمَا وَ أَبَی الْآخَرُ فَخُلِّی سَبِیلُ الَّذِی بَرِئَ وَ قُتِلَ الْآخَرُ فَقَالَ أَمَّا الَّذِی بَرِئَ فَرَجُلٌ فَقِیهٌ فِی دِینِهِ وَ أَمَّا الَّذِی لَمْ یبْرَأْ فَرَجُلٌ تَعَجَّلَ إِلَی الْجَنَّةِ.

پس مانعی از تبری نیست.

روایت بعد روایت مسعده بود

عَلِی بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ: قِیلَ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ النَّاسَ یرْوُونَ أَنَّ عَلِیاً ع قَالَ عَلَی مِنْبَرِ الْکوفَةِ أَیهَا النَّاسُ إِنَّکمْ سَتُدْعَوْنَ إِلَی سَبِّی فَسُبُّونِی ثُمَّ تُدْعَوْنَ إِلَی الْبَرَاءَةِ مِنِّی فَلَا تَبَرَّءُوا مِنِّی فَقَالَ مَا أَکثَرَ مَا یکذِبُ النَّاسُ عَلَی عَلِی ع ثُمَّ قَالَ إِنَّمَا قَالَ إِنَّکمْ سَتُدْعَوْنَ إِلَی سَبِّی فَسُبُّونِی ثُمَّ سَتُدْعَوْنَ إِلَی الْبَرَاءَةِ مِنِّی وَ إِنِّی لَعَلَی دِینِ مُحَمَّدٍ وَ لَمْ یقُلْ لَا تَبَرَّءُوا مِنِّی فَقَالَ لَهُ السَّائِلُ أَ رَأَیتَ إِنِ اخْتَارَ الْقَتْلَ دُونَ الْبَرَاءَةِ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا ذَلِک عَلَیهِ وَ مَا لَهُ إِلَّا مَا مَضَی عَلَیهِ عَمَّارُ بْنُ یاسِرٍ حَیثُ أَکرَهَهُ أَهْلُ مَکةَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِیهِ- إِلَّا مَنْ أُکرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ فَقَالَ لَهُ النَّبِی ص عِنْدَهَا یا عَمَّارُ إِنْ عَادُوا فَعُدْ فَقَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عُذْرَک وَ أَمَرَک أَنْ تَعُودَ إِنْ عَادُوا.

پس تقیه جائز است اما وجوب تقیه استفاده نشد.

و روایاتی از تفسیر عیاشی بیان شد که دال بر جواز بود و روایاتی هم امر عقیب توهم حظر بود که دال بر جواز است.

روایت احتجاج طبرسی هم بیان شد و از لفظ امر استفاده کردند و ماده امر ظهور در وجوب دارد.

وَ قَدْ أَذِنْتُ لَک فِی تَفْضِیلِ أَعْدَائِنَا إِنْ لَجَّأَک الْخَوْفُ إِلَیهِ وَ فِی إِظْهَارِ الْبَرَاءَةِ مِنَّا إِنْ حَمَّلَک الْوَجَلُ عَلَیهِ وَ فِی تَرْک الصَّلَوَاتِ الْمَکتُوبَاتِ إِنْ خَشِیتَ عَلَی حُشَاشَتِک الْآفَاتِ وَ الْعَاهَاتِ فَإِنَّ تَفْضِیلَک أَعْدَاءَنَا عَلَینَا عِنْدَ خَوْفِک لَا ینْفَعُهُمْ وَ لَا یضُرُّنَا وَ إِنَّ إِظْهَارَک بَرَاءَتَک مِنَّا عِنْدَ تَقِیتِک لَا یقْدَحُ فِینَا وَ لَا ینْقُصُنَا وَ لَئِنْ تَبَرَّأْتَ مِنَّا سَاعَةً بِلِسَانِک وَ أَنْتَ مُوَالٍ لَنَا بِجَنَانِک لِتُبْقِی عَلَی نَفْسِک روح‌ها الَّتِی بِهَا قِوَامُهَا وَ مَالَهَا الَّذِی بِهِ قِیامُهَا وَ جَاهَهَا الَّذِی بِهِ تَمَاسُکهَا وَ تَصُونَ مَنْ عُرِفَ بِذَلِک وَ عَرَفْتَ بِهِ مِنْ أَوْلِیائِنَا وَ إِخْوَانِنَا مِنْ بَعْدِ ذَلِک بِشُهُورٍ وَ سِنِینَ- إِلَی أَنْ یفَرِّجَ اللَّهُ تِلْک الْکرْبَةَ وَ تَزُولَ بِهِ تِلْک الْغُمَّةُ فَإِنَّ ذَلِک أَفْضَلُ مِنْ أَنْ تَتَعَرَّضَ لِلْهَلَاک وَ تَنْقَطِعَ بِهِ عَنْ عَمَلِ الدِّینِ وَ صَلَاحِ إِخْوَانِک الْمُؤْمِنِینَ وَ إِیاک ثُمَّ إِیاک أَنْ تَتْرُک التَّقِیةَ الَّتِی أَمَرْتُک بِهَا فَإِنَّک شَائِطٌ بِدَمِک وَ دَمِ إِخْوَانِک مُعَرِّضٌ لِنِعْمَتِک وَ نِعَمِهِمْ عَلَی الزَّوَالِ مُذِلٌّ لَک وَ لَهُمْ فِی أَیدِی أَعْدَاءِ دِینِ اللَّهِ وَ قَدْ أَمَرَک اللَّهُ بِإِعْزَازِهِمْ فَإِنَّک إِنْ خَالَفْتَ وَصِیتِی کانَ ضَرَرُک عَلَی نَفْسِک وَ إِخْوَانِک أَشَدَّ مِنْ ضَرَرِ الْمُنَاصِبِ لَنَا الْکافِرِ بِنَا.

ممکن است از فقراتی که حضرت تعلیل می‌آوردند که تقیه باعث حفظ جان می‌شود وجوب را استفاده کرد (تَصُونَ مَنْ عُرِفَ بِذَلِک وَ عَرَفْتَ بِهِ مِنْ أَوْلِیائِنَا وَ إِخْوَانِنَا مِنْ بَعْدِ ذَلِک بِشُهُورٍ وَ سِنِینَ)

در ادامه حضرت از ترک تقیه نهی می‌کنند و مجدد از ماده امر استفاده می‌کنند. ترک تقیه موجب ذلت مؤمنین می‌شود و مقابل آن واجب است تقیه کرد. در انتهاء حضرت می‌فرمایند ترک تقیه منجر می‌شود به ضرر به اهل بیت و تقیه واجب است و تارک تقیه از ناصبی بدتر شمرده می‌شود.

در القواعد الفقهه آیت الله مکارم جلد یک صفحه 399 روایات را بیان کردند و در ادامه روایات دیگری نیز بیان می‌کنند.

روایاتی که تفصیل بین سب و برائت داده‌اند

ما رواه الشیخ فی مجالسه عن محمد بن میمون عن جعفر بن محمد عن أبیه عن جده علیهم السلام قال قال: أمیر المؤمنین علیه السّلام ستدعون إلی سبی فسبونی و تدعون الی البراءة منی فمدوا الرقاب فإنی علی الفطرة

بررسی سندی

حسن بن محمد طوسی ایشان فرد قابل اعتماد، محمد بن حسن هم شیخ الطائفه است از محمد بن محمد شیخ مفید از محمد بن عمر الجعابی (سالم جعابی امامی ثقه) از ابن عقدة (غیر امامی اما ثقه) از یحیی بن زکریا ابن شیبان (ثقه) از بکر بن مسلم و محمد بن میمون (این دو نفر مجهول هستند) پس روایت معتبر نیست.

مدوا الرقاب: جان فشانی کنید.

از این روایت تفصیل بین سب و برائت استفاده می‌شود و به نظر ما فسبونی شاید ظهور در وجوب نداشته باشد و امر عقیب توهم حظر است و دال بر جواز است.

ما رواه الشیخ عن علی بن علی أخی دعبل الخزاعی عن علی بن موسی الرضا عن أبیه عن آبائه عن علی بن ابی طالب علیهم السلام انه قال: انکم ستعرضون علی سبی فإن خفتم علی أنفسکم فسبونی، الا و انکم ستعرضون علی البراءة منی فلا تفعلوا فإنی علی الفطرة

این حدیث هم از نظر سندی محکم نیست چون پسر مرحوم شیخ طوسی (مفید ثانی) از پدرش از هلال بن محمد بن الحفار (غیر امامی ثقه) از اسماعیل بن علی الدعبلی (برادر زاده دعبل خزاعی که امامی و ضعیف است) از علی بن علی (برادر دعبل که توثیق نشده) از علی بن موسی الرضا...

شاید ترس های دیگر با توجه به این قید مطرح نباشد و جواز سب فقط در صورت ترس از جان است. در این روایت لاتفعلوا دال بر نهی است و دال بر حرمت است.

روایت سوم

ما رواه الرضی قدس سره فی «نهج البلاغة» عن أمیر المؤمنین- علیه السّلام انه قال: اما انه سیظهر علیکم بعدی رجل رحب البلعوم، مندحق البطن، یأکل ما یجد و یطلب ما لا یجد، فاقتلوه و لن تقتلوه، الا و انه سیأمرکم بسبی و البراءة منی فأما السب فسبونی فإنه لی زکاة و لکم نجاة، و اما البراءة فلا تبرأوا منی فإنی ولدت علی الفطرة، و سبقت بالایمان و الهجرة

توضیح روایت فوق در جلسه بعد خواهد آمد.

این روایت و روایت قبل حضرت فرمودند لاتفعلوا و در روایت مسعدة بن صدقه به حضرت صادق عرض شد حضرت امیر این حدیث را فرمودند و حضرت فرمودند به حضرت امیر دروغ بستند و با روایت مسعده جمع می‌شود و آن حدیث (حدیث مسعده) مقدم بر این دو روایت می‌شود.