موضوع: ملازمات عقلیّه/ غیر مستقلّات عقلیّه/ مسئله سوّم: مسئله ضدّ / جهت چهارم: درباره‌ی ضدّ خاصّ

اشکال بر جواب سوّم از طرف محقّق خوانساری و محقّق صاحب حاشیه:

صغریٰ: شرط تحقّق دور، توقّف احد الضدّین بر عدم دیگری و عکس است (مثلاً صلوة و ازاله‌ی نجاست از مسجد ضدّان هستند. اگر ازاله متوقّف بر عدم صلوة و عدم صلوة متوقّف بر ازاله باشد، دور تحقّق پیدا می‌کند).

کبریٰ: توقّف احد الضدّین بر عدم دیگری و عکس، منتفی است.

توضیح: از باب مثال، وجود ازاله‌ی نجاست از مسجد مستند به عدم صلوة است از نوع استناد وجود شیء به عدم مانع. ولی عدم صلوة مستند به وجود ازاله نیست از نوع استناد عدم شیئ به وجود مانع تا دور لازم بیاید. بلکه عدم صلوة مستند به عدم مقتضی است یعنی عدم اراده‌ی صلوة. بیان مطلب در ضمن سه مرحله:

الف: اجزاء علّت تامّه، طبق قولی، مقتضی و شرط و عدم مانع است. برای وجود، تحقّق تمامی اجزاء علّت تامّ لازم است ولی برای عدم، انتفاء یکی از اجزاء علّت تامّه کفایت می‌کند و لذا انتفاء هر یک از اجزاء علّت تامّه، علّت تامّه برای عدم است.

ب: عدم شیئ، در ظرف عدم مقتضی، مستند به عدم مقتضی است. عدم شیئ، در ظرف وجود مقتضی، مستند به عدم شرط است. عدم شیئ، در ظرف وجود مقتضی و وجود شرط، مستند به مانع است.

ج: وجود ازاله‌ متوقّف بر عدم صلوة است از نوع توقّف وجود شیئ بر عدم مانع ولی عدم صلوة متوقّف بر وجود ازاله نیست از نوع توقّف عدم شیئ بر وجود مانع. بلکه عدم صلوة متوقّف بر عدم مقتضی برای صلوة است چون در ظرف وجود ازاله، مقتضی برای ازاله وجود دارد (مقتضی، اراده‌ی مکلّف است) و با وجود اراده‌ی ازاله، مقتضی برای صلوة وجود ندارد یعنی اراده‌ی صلوة که مقتضی است، وجود ندارد چون اجتماع دو اراده نسبت به دو ضدّ (ازاله و صلوة) محال است.

نتیجه: شرط تحقّق دور، منتفی است. بنابراین، دور در بین نخواهد بود.