موضوع: ملازمات عقلیّه/ غیر مستقلّات عقلیّه/ مسئله سوّم: مسئله ضدّ / جهت دوّم: عنوان مسأله ضدّ

بحث دوّم: درباره‌ی ضدّ خاصّ. در این بحث، هفت نظریّه وجود دارد.

الف: عدم اقتضاء. مثلاً ازل النجاسة عن المسجد مقتضی نهی از صلوة نیست.

ب: اقتضاء به نحو عینیّت. مثلاً حرّک عین لا تسکن است.

ج: اقتضاء به نحو تضمّن. مثلاً نهی از صلوة جزء معنای ازل النجاسة عن المسجد است. (مطارح الانظار طبع قدیم ص۱۲۱)

د: اقتضاء به نحو التزام لفظی. مثلاً با تصوّر وجوب ازاله، نهی از صلوة به تصوّر می‌آید.

ه‌ : اقتضاء به نحو التزام عقلی. مثلاً با تصوّر وجوب ازاله و نهی از صلوة، به مجرّد تصوّر این دو و یا به ضمیمه‌ی دلیل، قطع به ملازمه بین این دو پیدا می‌شود.

و: امر به شیئ مقتضی عدم امر به ضدّ خاصّ است نه نهی از ضدّ خاصّ. مثلاً ازل النجاسة عن المسجد مقتضی عدم امر به صلوة است نه نهی از صلوة.

ز: اگر ضدّ خاصّ از اسباب امتناع عقلی مأمور به باشد، امر به شیئ مقتضی نهی از ضدّ خاصّ است کالاعراض عن المسجد المانع عن الازالة و اگر ضدّ خاصّ از اسباب امتناع شرعی مأمور به باشد، امر به شیئ مقتضی نهی از ضدّ خاصّ نیست کالاشتغال بالصّلوة المانع عن الازالة.

نتیجه: شرط صحّت عنوان مسأله، متوقّف بر تعمیم کلمه‌ی اقتضاء است. قال المحقّق الحکیم انّ الموجب لهذا التعمیم مضافا الی اطلاق لفظ الاقتضاء، وجود الاقوال فانّه ..... (حقائق الاصول ج۱ ص۳۰۲).