درس خارج اصول استاد قادر حیدری‌فسائی

موضوع: ملازمات عقلیّه/ غیر مستقلّات عقلیّه/ مسئله دوّم: مسأله مقدّمه واجب

دلیل اوّل:

صغریٰ: شرط ترتّب ثواب بر واجب نفسی از باب استحقاق، عدم وجود رابطه‌ی مولویّت و عبودیّت بین مکلِّف و مکلَّف و عدم رجوع منافع و مصالح تکلیف به مکلَّف است (مکلِّف، مولا و مکلَّف، عبد است و مولا به خاطر مولویّت، مالک عبد با جمیع شؤون و افعال عبد است و مولویّت و عبودیّت به هر مقدار که شدّت داشته باشد، به همان مقدار عدم استحقاق اظهر است. پس در موالی عرفیّه که ملاکی برای مولویّت آنها جز اعتبار عقلاء نیست، استحقاق منتفی است چه رسد به مولای حقیقی. علاوه بر اینکه، منافع و مصالح کلّیه افعال مأمورٌ بها عائد به عبد است و استحقاق ثواب در قبال انجام چنین افعالی معقول نیست. فمثله مثل طبیبٍ امر المریض بشرب دواءٍ ینفعه، فهل للمریض بعد امتثاله اوامر الطبیب و نجاته من المرض ان یطلب من الطبیب المشفق اجر الامتثال؟ لا و الله بل لو طالبه ذلک لعدّه العقلاء من السفهاء).

کبریٰ: عدم وجود رابطه‌ی مولویّت و عبودیّت بین مکلِف و مکلَّف و عدم رجوع منافع و مصالح تکلیف به مکلَّف، منتفی است (بالضرورة).

نتیجه: شرط ترتّب ثواب بر واجب نفسی از باب استحقاق، منتفی است و با انتفاء شرط، ترتّب ثواب بر واجب نفسی از باب استحقاق نیز منتفی خواهد بود.

و تعبیر به اجر در آیات و روایات، از کمال تفضّل الهی به بندگان است حیث سمّی الثواب التفضّلی اجراً اعلاءً لدرجة الممتثل الا تری انّه تعالی استقرض من عبیده مع انّ له ملک السّموات و الارض و ما بینهما تفضّلاً علیهم و اشعاراً بانّه یعاملهم معاملة مالکٍ مع مثله. (نهایة الاصول ص۱۸۶)

با این بیان، نقض بر دلیل نظریّه اوّل ظاهر شد.

دلیل دوّم:

صغریٰ: ترتّب ثواب بر واجب نفسی از باب استحقاق، لازمه‌اش تسلسل است (حقّ امتثال اوامر و نواهی به توسّط عبد، برای مولا ثابت است و الّا خلف در مولویّت مولا است. بنابراین، اگر عبد اوامر و نواهی مولا را امتثال کند حقّ مولا را ادا کرده است و بدیهی است که با اداء حقّ، عبد ذی حقّ بر مولا نمی‌شود و الّا تسلسل لازم می‌آید چون اگر عبد با امتثال و اداء حقّ به مولا، ذی حقّ بر مولا شود پس مولا نیز با اعطاء ثواب و اداء حقّ به عبد، ذی حقّ بر عبد می‌شود و قضیّه منتهی به تسلسل می‌شود).

کبریٰ: و اللازم باطل (بالضرورة).

نتیجه: فالملزوم مثله. فالمثوبات کلّها تکون من التفضّل لا من باب الاستحقاق و هذا لدی التدبّر واضح.