درس خارج اصول استاد قادر حیدری‌فسائی

موضوع: ملازمات عقلیّه/ مستقلّات عقلیّه/ درباره کبرای مستقلّات عقلیّه

نظریّه دوّم: نظریّه قلیلی از اصولیّین و کثیری از اخباریین: بین درک عقل عملی و حکم شارع ملازمه وجود ندارد. یعنی لازمه‌ی درک و حکم عقل، حکم شارع نیست.

دلیل اوّل: آیه‌ی ﴿و ما کنّا معذّبین حتّی نبعث رسولاً﴾. (سوره‌ی اسراء، آیه ۱۵).

کیفیّت استدلال: از طرفی مفاد آیه‌ی مبارکه این است که قبل از بعث رسل، عذاب در بین نیست. انتفاء عذاب قبل از بعث رسل، به نحو انّ دلالت دارد بر اینکه قبل از بعث رسل، وجوب و حرمت شرعی در بین نیست. چون عذاب، معلول وجوب و حرمت شرعی است و با انتفاء معلول، علّت نیز منتفی خواهد بود. از طرفی دیگر اگر بین حکم عقل عملی و حکم شارع ملازمه باشد، قبل از بعث رسل باید عذاب در بین باشد چون قبل از بعث رسل، حکم عقل عملی وجود دارد و ملازمه سبب تحقّق وجوب و حرمت شرعی و وجوب و حرمت شرعی نیز به نحو لمّ سبب عذاب خواهد بود. بنابراین، مفاد آیه‌ی مبارکه ملازمه بین حکم عقل عملی و حکم شارع نیست. به بیان دیگر مفاد آیه مبارکه، انتفاء عذاب قبل از بعث رسل است ولی ملازمه، تحقّق عذاب قبل از بعث رسل است. بنابراین، مفاد آیه‌ی مبارکه ملازمه نیست.

(فانّه یدلّ علی نفی التعذیب قبل البعثة فلا وجوب بدونها شرعا و لا حرمة. فصول ص۳۴۲).

جواب اوّل:

صغریٰ: شرط دلالت آیه بر نفی ملازمه، دلالت آیه بر نفی استحقاق عذاب قبل از بعث رسل است.

توضیح: از طرفی واجب شرعی به عملی گفته می‌شود که در قبال ترک آن، استحقاق عذاب وجود دارد و همچنین حرام شرعی به عملی گفته می‌شود که در قبال انجام آن، استحقاق عذاب وجود دارد. این معنا که برای واجب و حرام شرعی گفته شد، معروف بین اصولیّین و مورد قبول مستدلّ است. از طرفی دیگر لازمه‌ی ملازمه بین حکم عقل عملی و حکم شارع، وجود استحقاق عذاب در قبال ترک فعل حَسن و وجود استحقاق عذاب در قبال انجام فعل قبیح قبل از بعث رسل است. بنابراین، اگر آیه بخواهد دلالت بر نفی ملازمه بین حکم عقل عملی و حکم شارع کند باید دلالت بر نفی استحقاق عذاب کند تا با نفی استحقاق عذاب، نفی وجوب و حرمت شرعی تحقّق پیدا کند و با نفی وجوب و حرمت شرعی، نفی ملازمه تحقّق پیدا کند.

کبریٰ: دلالت آیه بر نفی استحقاق عذاب قبل از بعث رسل، منتفی است. (آیه‌ی مبارکه دلالت بر نفی عذاب قبل از بعث رسل می‌کند و قبلاً به تفصیل گفته شد که نفی عذاب اعمّ از نفی استحقاق عذاب است و با اثبات اعمّ یعنی نفی عذاب اثبات اخصّ یعنی نفی استحقاق عذاب نمی‌شود. بنابراین، آیه‌ی مبارکه دلالت بر نفی استحقاق عذاب نمی‌کند. انّ غایة ما یستفاد من الآیة نفی العذاب الفعلی و لو فی الآخرة و هو لا ینافی الاستحقاق لمکان العفو و استحقاق العقاب فی المستقلّات العقلیّة ممّا لا یدانیه ارتیاب. مطارح الانظار طبع قدیم ص۲۴۱).

نتیجه: شرط دلالت آیه بر نفی ملازمه، منتفی است و با انتفاء شرط، دلالت آیه بر نفی ملازمه نیز منتفی خواهد بود. (فصول ص۳۴۲).