موضوع: مسیر استنباط احکام تشکیل خانواده، نقش فهم جایگاه تشکیل خانواده در رسیدن به حکم

خلاصه: فهرست منابع مورد نیاز بحث بیان شد و همچنین نقش و جایگاه علوم اجتماعی و تربیتی در بحث تشکیل خانواده مطرح شد که این علوم در تکمیل بحث تشکیل خانواده اهمیت دارد.

﴿وَ أَنْكِحُوا الْأَيامى‌ مِنْكُمْ وَ الصَّالِحينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَليم‌﴾[1]

مسیر استنباط احکام تشکیل خانواده

در مسیر استنباط احکام تشکیل خانواده اول باید موضوع حکم تشخیص داده شود،‌ که در این بحث موضوع یا نکاح و یا تشکیل خانواده قرار داده می‌شود، و در مورد نکاح و ازدواج در روایات بیان داریم؛ در معنای نکاح بعضی آن را به عقد و بعضی به وطی حمل کرده‌اند.

در جلسات قبل بیان شد که عنوان «نکاح» به خاطر اینکه توجه به فرد دارد نمی‌تواند جامع باشد ولی «تشکیل خانواده»‌ به خاطر اینکه در آن به دو فرد توجه دارد نزدیکتر به اجتماع است و در این بحث بیشتر مورد استفاده است.

ما به دنبال حکم تشکیل خانواده هستیم،‌ در تعریف خانواده می‌توان گفت کوچکترین واحد اجتماعی که مبتنی بر ازدواج است و تولید نسل هم به عنوان پیامد آن خواهد بود هر چند بدون فرزند خانواده محقق می‌شود.

مقوّم رابطه زوجیت، ارتباط جنسی و نکاح به معنای وطی است،‌ و این ارتباط بواسطه عقد حلال می‌شود، عقد محور اساسی برای تشکیل خانواده می‌باشد؛ لذا آیات و روایات و فتاوای فقهی ناظر بر نکاح، نکاح را به تنهایی ترسیم نمی‌کنند و فقط حکم رابطه را بیان می‌کنند؛ مگر اینکه بگوییم این نکاح و وطی چون قِوام تشکیل خانواده است مثل رقبه بر انسان، و اگر رابطه وَطی نباشد رکن اصلی تحقق پیدا نمی‌کند و لذا علما از آن به عنوان محور اصلی بحث خود یاد کرده‌اند و منظور آن‌ها همان تشکیل است در واقع؛ و برای اینکه از آیاتی مثل ﴿وَ أَنْكِحُوا الْأَيامى‌ مِنْكُمْ وَ الصَّالِحينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ‌﴾[2] به حکم تشکیل برسیم باید مسیر را هموار کنیم و از حکم مقوِّم به حکم تشکیل ب‌رسیم و این هموار کردن راه استنباط است.

برای رسیدن به حکم تشکیل خانواده دو مسیر می‌توان تصوّر کرد:

    • مستقیم روی عنوان تشکیل برویم و به دنبال آیات و روایات برویم، روایاتی که در آن قرائن فراوان باشد که دالّ بر تشکیل باشد و آیات و روایاتی که بر وطی اشاره دارد فقط فضیلت را بیان می‌کند.

    • پل ارتباطی بین نکاح و تشکیل خانواده ایجاد کنیم و بگوییم نکاح مقوِّم تشکیل خانواده است و لذا می‌توانیم بدست‌آوریم.

با تشخیص دقیق خانواده و تشکیل به سمت نصوصی که در آن‌ها بحث نکاح آمده حرکت می‌کنیم، البته نکته مورد توجه که در این قسمت باید توجه شود اینست که این مسیر قابل نقد و بررسی است.

ضرورت تشخیص دقیق مفهوم تشکیل خانواده و اینکه با نکاح متفاوت است و هر دو به یکدیگر وابسته هستند، تبیین شد؛ بحث از تبیین جایگاه خانواده در متون اسلامی بخاطر اینست که دو نکته مهم را می‌رساند:

اول: اهمیت بحث خانواده به خاطر اینست که در بعضی فرهنگ‌ها ارتباط بین زن و مرد آزاد است ولی در اسلام اینچنین نیست و اهتمام ویژه‌ایی به تشکیل خانواده داده شده است و این کار به عنوان یک امر عبادی در روایات تلقی شده است و بُعد غیر مادی را هم بیان می‌کند، این جای بحث دارد که بر یک عمل به ظاهر مادی دستور به ذکر خدا شده،‌ دلیلی که می‌توان بر این کار آورد اینست که خداوند در پی ماندگاری عمل بواسطه رنگ از خدا گرفتن با ذکر و یاد خدا می‌باشد. ﴿صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُون‌﴾[3]

نقش فهم جایگاه تشکیل خانواده در رسیدن به حکم

تبیین جایگاه خانواده می‌تواند ما را به سمت اهمیت تشکیل خانواده نزد شارع و علت اهمیت و تأکید شارع برساند، و در کنار فهم اهمیت و علت به آسیب‌های این رابطه علم پیدا می‌کنیم، چراکه گاهی رابطه منجر به نابودی کانون خانواده در جامعه می‌شود.

می‌بینیم که علی رغم تبلیغات سوء بر علیه خانواده، هنوز این رکن از جامعه از اصالت لازم برخوردار است و به عنوان یک رکن شناخته شده است، و هنوز نتوانستند جایگاه خانواده را به طور کامل از بین ببرند. ولی باید توجه داشت که هدف دشمنان بر نابودی کامل می‌باشد و هر چه ما در این عرصه اهمیت کمتری به خانواده بدهیم به آن‌ها کمک کرده‌ایم.

اگر جایگاه خانواده خوب تشخیص داده شود و آیتم‌های آن معلوم شود که بدانیم آیات مستقیما بر چه بُعدی تأکید دارند؟ و یا کارکرد خانواده که می‌تواند ایجاد آرامش برای زن و مرد باشد چه تأثیری در جامعه دارد؟‌ در مسیر بهتری در کشف حکم تشکیل قرار می‌گیریم،‌و لذا جامعه شناسی و روانشناسی خانواده کمک زیادی می‌توانند داشته باشند.

با معلوم شدن جایگاه خانواده بهتر می‌توان از آیات و روایات، حکم تشکیل بهتر فهمیده می‌شود، و با رسیدن به ضرورت و وجوب تولید نسل در استنباط، وجوب مقدمه آن که تشکیل خانواده است ثابت می‌شود.

نکات مورد توجه:

    • در عنوان بهترین عنوان که مناسب مبحث ما بود را تشکیل خانواده تشخیص داده شد به خاطر بُعد اجتماعی آن.

    • انتخاب این عنوان به خاطر جدید بودن آن موجب زحمت جدیدی می‌شود چرا که در منابع فقهی صراحتاً نیامده و باید فقیه دنبال راهکاری باشد که متون را به بحث تشکیل خانواده برساند.

    • جایگاه خانواده باید مورد بررسی قرار بگیرد چون یکی از مسیرهای رسیدن به حکم تشکیل خانواده است.

د راین بحث باید کلیه آیات و روایاتی که در آن واژه «نکاح» و «خانواده» آمده، بررسی شود؛ علاوه بر آن آیات و روایاتی که خانواده هم مصداق قرار می‌گیرد باید توجه شود، مثل ﴿ وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّكُمْ وَ آخَرينَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ شَيْ‌ءٍ في‌ سَبيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ لا تُظْلَمُونَ ﴾[4]