استاذ سیدمنذر حکیم
درس خارج فقه
95/12/15
بسم الله الرحمن الرحيم
موضوع: رابطه عقد دائم و عقد موقت، رویکرد شارع نسبت به عقد موقت
﴿ وَ هُوَ الَّذي خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ كانَ رَبُّكَ قَديرا﴾[1]
خلاصه: بحث در نظام تشکیل خانواده به اینجا رسید که در صدد کشف نظام تشکیل خانواده بر آمدیم و سراغ نوع نظم مباحث مطرح در کتب فقهی قدما بودیم، از اختلافات در چینش مباحث با اینکه عنوان را بر نکاح قرار دادهاند، ولی هدف فقها حرکت به سمت نظام تشکیل خانواده بوده نه صرف بیان احکام رابطه جنسی؛ چرا که مجموعه احکامی که بیان میشود به ما این را میفهماند که عنوان را اخص گرفتهاند ولی اخصی که رکن در خانواده است، و بقیه مباحث حکم مقدمه یا آثار را دارد. بحث جلسه گذشته در مورد عقد دائم و موقت این نکته بیان شد که شارع ما را به سمت تثبیت ازدواج دائم میبرد و این را میفهماند که عقد موقت اهمیت ازدواج دائم را ندارد و راه حل برای بحران و اضطرار است.
قلمرو عقد موقت
با اینکه قلمرو عقد موقت أعم است و شارع آن را محدود به شرایط و زمان خاص نکرده، ولی بر اساس «إتّجاه التشریع»که شهید صدر در کتاب «الاسلام یقود الحیاة» بیان کردهاند فقیه باید اهداف شارع از تشریع حکم را از احکام منصوص کشف کند و حرکت فقهی خود را بر این اساس قرار دهد.[2] در این سیر فقهی میتواند آراء و گزینههای متفاوت نظر خود که مناسب با هدف هستند را برگزیند.
عقد موقت در عرض عقد دائم است ولی در رتبه قسیم هم نیستند و ممکن است فقیه شرائطی را ببیند که افراد جامعه را بیشتر به سمت عقد دائم سوق دهد، مثلا اگر ببیند که همه به سمت عقد موقت میروند و دنبال تشکیل خانواده و قبول مسئولیت تربیت فرزند نمیروند، عقد موقت را محدود به شرایط خاص کند چرا که هدف اصلی را خداوند فرزند آوری و تربیت آن توسط پدر و مادر قرار داده ولی در حالی که ذات عقد موقت برای این حرکت قرار داه نشده هر چند ممکن است که با عقد موقت با قرار دادن شرایط ضمن عقد به این هدف رسید. وظیفه فقیه دنبال کردن هدف شارع است و احکام را بر اساس آن استنباط کند.
﴿ وَ هُوَ الَّذي خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ كانَ رَبُّكَ قَديرا﴾[3]
با رابطه زوجیت دو انشعاب نسبی (فرزندان) و سببی (علقه زوجیت) ایجاد میشود، هدف آفرینش و روند تکاملی جامعه بشری که از آب انسانی خلق میشود و بعد آن دو رابطه سببی و نسبی به وجود میآید،که در سوره حجرات ادامه این روند را بیان میکند﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَليمٌ خَبير﴾[4] این دو آیه مسیر تشکیل کانون خانواده را بیان میکند، و یا در سوره نساء چنین میخوانیم: ﴿يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالاً كَثيراً وَ نِساءً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذي تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقيبا﴾[5]
اگر «اتجاه التشریع» بر این است که جامعه بشری رشد کند و بر این استوار است که خانواده مستحکم تشکیل شود، با نگاهی به انواع عقد و رابطه مشروع جنسی تنها عقد دائم است که این هدف را محقق میکند.
اگر عقد موقت که برای حالت اضطرار است به نحوی شیوع پیدا کند که ازدواج دائم را در حاشیه ببرد، وظیفه فقیه است که موانع رشد و تکامل جامعه را از بین ببرد، و از باب ولایت امر باید قیود و شرائط جدیدی اضافه کند و یا اینکه موانعی ایجاد کند تا از این اتفاق جلوگیری کند؛مثلا عقد موقت را بر ثبت محضری شرط کند.
در باب منع عقد موقت از ناحیه خلیفه دوم شاید گفت اصل انگیزهی منع آن این بوده که سربازان در شرایط جنگ به این مبتلا میشدند و از جنگ باز میماندند و لذا آن را حرام دانسته.
«اتجاه التشریع» در باب نکاح این میشود که خداوند برای ارضاع جنسی چند راه قرار داده، ولی ازدواج دائم رکن و محور است، و با عقد دائم است که بقیه موارد هم جایز است؛ ولی اگر بر عکس شود و دائم نفی شود دیگر به هدف نمیرسیم و اتجاه التشریع دیگر محور نیست.
در تأیید اینکه عقد دائم رکن و محور است میتوان به این آیه اشاره کرد:
﴿ وَ الَّذينَ يَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيَّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَ اجْعَلْنا لِلْمُتَّقينَ إِماما﴾[6]
از ابتدای تشریع اسلام تا امروز عقد دائم محور بوده، چرا که چینش احکام و نوع میل غریزه انسان بر این اساس حرکت کرده و عقد دائم را محور قرار داده؛ ولی امروزه با نوع حرکت بعضی از جوامع شیعه که به خاطر مبارزه با خلیفه دوم عقد موقت طولانی مدت جاری می کنند و نوع تعامل بشر امروزی که به خاطر تبلیغات سوء دشمنان به سمت عدم قبول مسئولیت میرود و خود را رهایِ از قیود میداند و اگر بداند که با اجرای عقد موقت دیگر خیلی از مسئولیتها را بر دوش ندارد حرکت این فرد مطمئناً به سمت عقد موقت خواهد بود. و از طرفی با سختگیریهای زیاد خانوادهها برای ازدواج، قطعا میل و حرکت افراد را به سمت عقد موقت خواهد برد، لذا خطر جابجایی در محوریت عقد دائم احساس میشود و درست است که تا الان مبتلا نشدهایم ولی این خطر احساس میشود و لذا از امروز باید به فکر این خطر باشیم و برای آن راهحلی قرار دهیم، و فقیه آسیبها را باید ببیند و علت یابی کند، و بر همین اساس حرکت فقهی خود را انجام دهد. در قوانین اجرایی کشور در بحث ازدواج فرد ایرانی با غیر ایرانی شرایط سخت گذاشتهاند هر چند آن را ممنوع نکردهاند.