15/7/92

اعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین بارئ الخلائق اجمعین ثم الصلاة والسلام علی البشیر النذیر سیدنا ونبینا وحبیب قلوبنا ابی القاسم المصطفی محمد وآله الطاهرین.

ربنا لا تکلنا الی انفسنا طرفة عین ابدا.

بحث ما در نظام اجتماعی در آثار شهید صدر به اینجا رسید که عرض کردم در جلسة پیش ما نه فقط کتابهایی که اشاره شد الاسلام یقود الحیاة والمدرسة الاسلامیة والمدرسة القرآنیة فقط این سه کتاب شاید کافی نباشند برای بیان کل دیدگاههای شهید صدر در این زمینه خصوصا اگر ما منهج شهید صدر را بگیریم که ایشان در بحث اقتصاد رفتن به فتاوای فقهاء توجه کردند از آن فتاوای فقهاء به آن نظریه و نظام دست یافتند یعنی از خروجیهای منابع تشریعیمان کتاب وسنت باشد که رویشان اجتهاد انجام گرفته است وبه فتوی رسیده است بعد از فتوی برگشتند به سمت آن ساختار نظام مند به همین سبک اگر ما عمل کنیم و در آثار ایشان ببینیم توجه کنیم می‌بینیم وقتی که ایشان خلافت انسان و شهادت انبیاء را به عنوان آن نظام الهی برای جامعة بشری می‌بیند بعد ایشان می‌آید در زندگی معصومین علیهم السلام در اثری به نام اهل البیات تنوع ادوار و وحدت هدف که عرض کردم این چندین چاپ خورده است و آخرینش چاپ کنگرة شهید صدر است که کاملترین نسخه است تاکنون از این جهت با توجه به آن نگاه جامع و فراگیر شهید صدر نگاهی که به نظام ونظام مندی اسلام دارند و این که این نظام مندی در سیرة پیامبر و اهل بیت علیهم السلام حکومت می‌کند و در حقیقت این نگاه است که می‌تواند یک معنای معقول و یک تجلیل منطقی از تعدد و تنوع رفتارهای امامان ما در برهه‌های تاریخی مختلف می‌تواند به ما بدهد و به طور منطقی می‌تواند این رفتار آنها را ارائه بدهد شهید صدر این تلاش را کردند که در حقیقت با توجه به سیرة اهل بیت ما را به مصداق آن نظام یا تفسیر و تبیین صحیح از آن نظامی که اسلام آورده و در سیرة معصومین تبلور پیدا می‌کند با توجه به آنچه که در تاریخ به عنوان رفتار وسیرة اهل بیت یا کارنامة اهل بیت علیهم السلام از نگاه شهید صدر مطرح شده است آن هم باید اضافه شود به مجموعة منابع معرفتی شهید صدر تا این که ما بتوانیم آن نگاه کامل ایشان را ببینیم همانطوری که ایشان به تاریخ خلافت نگاه کردند و به آن تاریخ خلافت توجهی کردند که آن توجه می‌تواند در یک بحث علمی پژوهشی به آن پژوهشگر الهام بخش باشد و نکاتی را تبیین کند و در حقیقت ترجمة عملی آن نظام در تاریخ خواهد بود در تاریخ خلافت در تاریخ امامت اهل بیت علیهم السلام هم ما همین امر را می‌بینیم یعنی آن نظام اجتماعی را در رفتار اهل بیت می‌بینیم شواهدی که برای این مطلب می‌توانیم ذکر کنیم سه اثر دیگر هست از شهید صدر که اینها هم به این آثار تاریخی ملحق می‌شود و هر چند دو اثر یا سه اثر که الآن نام می‌برم ظاهرا تاریخی نیستند ولی در تفسیر تاریخ و در تفسیر آن نظام اجتماعی بسیار می‌توانند نقش مثبتی ایفا کنند یک جزوه‌ای است تحت عنوان بحث حول الولایة که مقدمة یکی از کتابهایی است که راجع به تاریخ شیعه تأریخ الشیعة الامامیة واصنافهم مقدمه‌ای برای آن ایشان نوشتند و در این جزوة بسیار کوچک اما بسیار پر بار ایشان بحث امامت و خلافت حضرت علی علیه السلام را به گونه‌ای علمی مطرح می‌کنند و در آنجا به یک شبهة خیلی مهم پاسخ می‌دهند و آن شبهه این است که پس ائمه علیهم السلام امیر المؤمنین در دوران بعد از پیامبر از سال یازده تا چهل یعنی در سی سال فقط چهار سال و اندی حکومت کردند بیشتر آن مدت دستشان از حکومت دور بود امام حسن مجتبی علیهم السلام شش ماه حکومت کردند بقیة زمان امامتشان در حدود ده سال یا نه سال و اندی امام حسن علیه السلام به دور از صحنة خلافت و سیاست بودند و هکذا سایر ائمه علیهم السلام پس این چه امامتی و این چگونه رهبری است که نتوانست و نمی‌تواند و العیاذ بالله نقش خودش را در جامع بشری ایفا کند به عبارت دیگر این اشکال به آن نظام خلافت برمی‌گردد که اگر کسی بخواهد اشکال کند بگوید خیلی خوب این نظامی که خدا طراحی کرده است به اقرار خودتان و به گواهی تاریخ شما می‌بینید که این فعال نبوده است و منفعل بوده است از حوادث و جنایات تاریخی واهل بیت دست بسته ماندند در برابر تحولات اجتماعی و تاریخی و فرهنگی پس این چه امامتی است واین چه شهادتی است و چه خلافتی است که شما مطرح می‌کنید شهید صدر در این جزوه یک پاسخ علمی متینی ارائه می‌دهند در حقیقت یک تفسیر درستی از نظام اجتماعی اینجا به دست ما می‌آید و آن عبارت از این است که اهل بیت علیهم السلام کارشان و نقششان این نبوده است که بیایند همیشه در صدر جامعه به این معنی قرار بگیرند که قدرت امر و نهی و سیاست ظاهری دستشان باشد اهل بیت به عنوان مربیان جامعة انسانی و جامعة اسلامی عمل می‌کنند لذا گاهی بدون این که در صحنه ظاهر بشوند یا بدون این که بیایند تصدی مستقیم داشته باشند آن وظائف محوله را به خوبی انجام می‌دهند آن که اهل بیت باید دلسوز آن باشند حفظ رسالت خاتم انبیاء است که این رسالت در وجود آنها در رفتار آنها در دانش آنها و در جایگاه منطقی و تکوینی و اجتماعی که پیدا کرده‌اند و پیدا می‌کنند به دلیل آن حضور جدیشان در صحنة اجتماعی در همة عرصه‌ها اهل بیت حضور داشتن حضور امام حسین در کربلا ایفاء نقش است امام سجاد علیه السلام در کربلا ودر کوفه و در شام ودر مدینه ایفاء نقش است امام باقر امام صادق علیهم السلام اینها همه‌اش ایفاء نقش است همان نقش اصلی و اساسی و تربیتی است و فرهنگ سازی است و در پرتو این اگر رسیدن به قدرت و حاکمیت به گونه‌ای باشد که بتواند اهداف و آرمانهای اسلامی را تحقق ببخشد آن وقت است که رسیدن به حکومت و قدرت ارزش دارد به تعبیر امیر المؤمنین علی علیه السلام ما اصلحکم بفساد نفسی من حاکم بشوم که شما را اصلاح بکنم اما به قیمت یک دروغ به قیمت تخلف از آن اصول ارزشی خودم این معنایش در حقیقت یک پایمال کردن آن ارزشهاست لذا می‌فرماید ما ما معایبی ادهی منی ولکنه یغدر ویفجر لو لا التقی لکنت ادهی العرب من هم می‌توانم مثل معاویه از دوز و کلک و نیرنگ استفاده کنم و بر سر قدرت باشم اما من این چنین نیستم معاویه شریعة فرات را می‌گیرد و آب را که حق طبیعی هر انسانی است را محروم می‌کند لشکر علی ابن ابی طالب علیه السلام را از آب اما علی وقتی به قدرت می‌رسد به آب می‌رسد آب را برای دشمن خودش هم فراهم می‌کند و او را از زنده ماندن ممنوع نمی‌کند اینجا تفاوت بسیار عظیم این دو دیدگاه و دو رفتار نشان می‌دهد که حضرت علی علیه السلام دارد مدیریت می‌کند دارد تربیت می‌کند مردم را با همین رفتار امام حسن علیه السلام وقتی که از خونریزی خودداری می‌کند و به مدینه برمی‌گردد اما زمام امور در دستش است یعنی معاویه را در جایی تا جایی که می‌شود جهت می‌دهد معاویه را سعی می‌کند بر صراط مستقیم نگه دارد و هر جا هم منحرف شد اعلام کند برای جامعة انسانی که معاویه ببینید چه شخصیتی است چگونه به نام اسلام دارد رفتار می‌کند در حقیقت معاویه را برای دیگران دارد تشریح می‌کند و تبیین می‌کند و خودش در مدینه در سنگر علم و فقاهت می‌ماند و از آنجا جهان اسلام را جهت می‌دهد و فرماندهی می‌کند هر چند که آن اهل قدرت و سیاست غافل از این معنی باشد و به همین دلیل آن اهل بیتی که در طول تاریخ سعی کردند قریش سعی کرد اهل بیت را در حاشیه نگاه دارد یا او را از کلا از مسئلة خلافت و امامت بایکود کند بعد از مدت کوتاهی اهل بیت به سر قدرت رسیدند یعنی بعد از شهادت امام حسین علیه السلام و افشاگری و جهاد امام سجاد و زینب کبری علیهم السلام می‌بینید جامعة اسلامی به اهل بیت را آورد به امام باقر علیه السلام که نوبت رسید فرمودند یک واقعیتی است تاریخی که باقر باقر العلوم معروف شد و تمام کسانی که طالب علم بودند باید می‌آمدند در خدمت امام زانو می‌زدند شرقا او غربا فانکما لن تجدا علما صحیحا الا عندنا اهل بیت این تحدی تحدی بسیار بزرگ اهل بیت در بین سالهای مثلا فرض کنید نود نود و پنج تا صد و چهل و هشت دورة امام صادق وامام باقر علیهما السلام نشان دهندة این است که اهل بیت باز به آن جایگاه طبیعی و منطقی و رفیع خودشان که مرجعیت همه جانبة برای مسلمین بود برگشتند و این به جز تلاش به جز حضور فعال به اضافة این که نقطة خیلی مهمی اینجا باید در سیرة اهل بیت در بحث نظام اجتماعی می‌تواند تأثیر گذار باشد این است که اگر جامعه نپذیرفت هدایتهای الهی به هر دلیل جامعه که با اختیار و آزادی اراده دارد حرکت می‌کند جامعه اگر تخلف کرد و این دینی که برای بشریت است به مخمصه افتاد از این راه یعنی از راه زورگویان و قدرت طلبان و ضعف امت در اینجا تکلیف و رسالت رهبری واقعی امت اسلامی چیست یعنی در تنگناها و در شرائط غیر طبیعی این نظام برای تربیت امت و جامعة اسلامی و انسانی چه تدارکی دیده است به همین خاطر ما می‌بینیم در درون آیاتی که راجع به بحث میته است حرم علیکم المیتة و الدم ولحم الخنزیر بحث ولایت مطرح می‌شود و بعد می‌فرماید فمن اضطر فی مخمصة غیر متجانف لاثم دینی که حتی برای آن لحظه‌های اضطرار برای آن لحظه‌های حساس و غیر منتظره برای آنجا هم قانون دارد این دین چگونه برای مهمترین مسئلة بشریت که مدیریت جامعة انسانی است می‌تواند بی تفاوت باشد واین خودش یک دلیل بسیار مهمی است که با توجه به سیرة اهل بیت ما آن بخشی بخش نهفته یا بخش غیر ظاهر و غیر علنی آن نظام اجتماعی اسلام را به خوبی می‌توانیم به دست بیاوریم و این بخش را شما در لابه‌لای آیات هم می‌توانید رصد کنید ودر سیرة اهل بیت بسیار بسیار درخشان این را می‌بینید که اهل بیت بر خلاف آن جریان متعارف موجود انحرافی که خلافت بنی امیه و بنی العباس آن وضع را به وجود آوردند و پیشینیان آنها که این پایه گذاری را کردند در چنین شرائط غیر طبیعی اهل بیت عمل کردند و اسلام را حفظ کردند و جامعه و امت را تربیت کردند یعنی مدیریتی و جامعیتی بی نظیر در حال بحران یعنی مدیریت بحران کردند و این نشان دهندة قوت و عظمت اسلام است که می‌تواند در بدترین شرائط یک کسی الآن در اروپا یا در غرب بخواهد زندگی کند چگونه اسلام را می‌تواند آنجا داشته باشد و مراعات کند و پیاده کند در یک نظام غیر اسلامی در یک نظام اسلامی که به یک انحراف بزرگ دچار شده است چگونه باید عمل کند چقدر این مرونت و قابلیت دارد این نظام برای چقدر انعطاف پذیر است که بتواند در بدترین شرائط انسان را با خدا مرتبط نگه دارد و او را در تمام ابعاد زندگی زیر چتر و سایة خدا حفظ کند و او را به آرمانهای مقصود و مطلوب برساند و این یکی از آن نکات مهمی است که در بحثهای گذشته کلیتش را اشاره کردیم آن واقعیت گرایی و انعطاف پذیری که اسلام دارد شاید در جای دیگر و در دین دیگری شما نبینید یعنی نظامهای اجتماعی دیگر در چنین شرائطی شاید مسخ بشوند و آن هویت خودشان را از دست بدهند اما در نظام اجتماعی اسلامی ما چنین قابلیتهایی می‌بینیم خب این در بحث شهید صدر هم در آن کتاب بحث حول الولایتی الآن اخیرا تحقیق شده است و نامش شده نشأت التشیع والشیعة تحقیق دگتور عبد الجبار شرارة چاپ مؤسسة دایرة المعارف یا الغدیر و همچنین دو جزوة دیگر از یا دو مقالة دیگر از شهید صدر یکی مقدمة صحیفة سجادیه و یکی هم بحث حول المهدی این سه منبع هم باید به منابع قبلی اضافه شود و در حقیقت کلیة آن نکات اساسی در سیرة اهل بیت در این منابع شهید صدر رصد شود و به آنجه که در خلافت الانسان و شهادت الانبیاء فرمودند اضافه شود تا این که آن نگاه کامل وهمه جانبة شهید صدر به دست بیاید امیدواریم که در فرصتهای آتی و با مراجعة دوستان به این سه منبع بتوانیم آن ابعاد نهفته‌ای که در این زمینه وجود دارد از نگاه شهید صدر مثلا در همین جزوة مقدمة صحیفة سحادیه ایشان روی این سرمایه‌گذاری کردند که وقتی مسلمانها به قدرت رسیدند و به مال و منال رسیدند و وضعیت اقتصادی جامعة اسلامی وضعیت بسیار پیشرفته‌ای شد و اهل ثروت زاید شدند و جامعه به سمت خوشگذرانی عیاشی جذب شد در آنجا امام سجاد علیه السلام چگونه و با چه ابزاری و با چه شیوه‌هایی و با چه برنامه‌ای سعی کردند که این جامعه را به مسیر صحیح انسانی برگردانند و صحیفة سجادیه چه نقشی در این در مقابل خطرات گوناگونی که جامعة اسلامی را تهدید می‌کرد این که هویت خودش را از دست بدهد این جامعه و دوباره برگردد به جاهلیتی که با نام اسلام این جاهلیت دارد پیشروی می‌کند در این شرائط امام سجاد چه کردند در صحیفة سجادیه در رسالت الحقوق و در بقیة آثارشان خصوصا صحیفة سجادیه که یک مجموعة بسیار کامل همه جانبه انسان را تحت الشعاع قرار می‌دهد و در زمینه‌های مختلف زندگی برای انسان می‌تواند الگو ارائه دهد یعنی سبک زندگی را هم در صحیفة سجادیه شما می‌توانید به خوبی به دست بیاورید یعنی نکات فراوانی که انسان را در همة احوالش در حال مرض و در حال بهبودی در حال جنگ با دشمن در حال فراخی در حال نعمت در حال گرفتاریهای گوناگون همة احوال را شب صبح در مناسبتها در مناسبتهای عبادی مناسبتهای غیر عبادی وقتی که انسان یک انسان گنهکار با می‌بیند اذا رأی مبتلی به ذنب یا به فضیحة اگر کسی انسانی را دید که مرتکب یک گناه یک فحشا می‌شود انسان چه باید بکند و چگونه رابطة خودش را با خدا در اینجا عمق ببخشد این ارتباطش را با خدا حفظ کند وچه نگاهی به این حادثه داشته باشد و چگونه عبرت بگیرد در همة احوال برای انسان در لباس دعا و در زیر پوشش دعا برنامه مطرح کرده است در همین دعای مکارم الاخلاق یک مجموعة بسیار بسیار فخیمی از مسائل زندگی را با راهکارهای بسیار بسیار خوب و بسیار متعالی و ظریف و نغز مطرح می‌شود پس می‌بینیم که در این صحیفة سجادیه شهید صدر با توجه به صحیفة خط کلی را ترسیم می‌کند که شما از صحیفة سجادیه آن نظام اجتماعی را هم می‌توانید به دست بیاورید همینطور در بحث بحث حول المهدی شهید صدر وقتی که آن علت غیبت امام مهدی علیه السلام را بیان می‌کند و بعد آن نیاز فطری بشریت به یک جامعة عادل و عدل گرا و عدل محور مطرح می‌کند و چگونه تحقق پیدا می‌کند این آرمان انسانی فطری در حقیقت پاسخ گوی یک سؤال بسیار مهمی است که بالآخره این نظام اسلامی فرجامی دارد یا نه این نظام اجتماعی اسلام بالآخره به کجا منتهی خواهد شد با همة این مشکلاتی که در سر راهش هست با همة انحرافاتی که پیش آمده است دنیا پر از ظلم و جور می‌شود اسلام به کجا می‌رود و اسلام چگونه از نو مطرح می‌شود و اسلام به قدرت می‌رسد و با رهبری معصومانة امام مهدی علیه السلام چگونه عدالت مستقر می‌شود و در زمین پایدار می‌شود به این ترتیب در حقیقت به یک سؤال بسیار بزرگی ایشان در اینجا پاسخ می‌دهند و این سؤال کار بردی بودن و اثر گذار بودن نظام اسلامی و عاقبت بسیار خوبی که برای یک نظام اسلامی پیش بینی شده است مطرح می‌کند و بر بسیاری از اشکالاتی که به اسلام گرفته می‌شود و به رهبران اسلام پاسخی علمی داده می‌شود بنابراین این مجموعه را اگر ما جزو نظریه و نظام اجتماعی قلمداد کنیم بیراهه نرفتیم به همین خاطر در کتاب مجتمعنا سعی کردیم این مجموعه‌ها را در کنار هم مطرح کنیم که نشان بدهیم که یک سیر کاملی و یک نگاه کاملی شهید صدر در اینجا داشتند و این آثار گویای آن نگاه پیوسته و هماهنگ و نظام‌مند و کاملی است که شهید صدر به جامعة انسانی ارائه نموده‌اند امیدواریم خداوند متعال کمک کند که بتوانیم در اینجا بهره برداری بهینه از این مجموعة دیدگاهها داشته باشیم وآخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین وصلی الله علی سیدنا محمد وآله الطاهرین.