26/6/92

اعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم بسم الله الرحمن الرحیم الحمدلله رب العالمین بارئ الخلائق اجمعین ثم الصلاة والسلام علی البشیر النذیر سیدنا ونبینا وحبیب قلوبنا ابی القاسم المصطفی محمد واله الطاهرین.

ربنا لا تکلنا الی انفسنا طرفة عین ابدا.

بحث ما در معرفی تعدادی از منابع فقهی یا فرا فقهی که در زمینة فقه اجتماعی نظام اجتماعی مفید باشند و قابل توجه و قابل مطالعه برای رسیدن به یک نظام اجتماعی فراگیری که بتواند جوابگوی نیاز امروز ما باشد در اینجا به مجموعه‌ای از فعالیتهای علمی پژوهشی فقهی وغیر فقهی که از شهید صدر یا معاصران شهید صدر یا کسانی که بعد از شهید صدر رحمة الله علیه قلم زدند و اطلاعاتی را در این زمینه به ما رساندند باید آن تلاشها را ما مورد مطالعه و دقت قرار دهیم و می‌تواند هر اثری از آن آثار نکته‌ای را در بر داشته باشد که برای آن نظام سازی یا نظام شناسی ما کمک در حقیقت گامی تشکیل داده باشد باید مورد توجه قرار دهیم رسیدیم به رسالة حقوق امام سجاد علیه السلام که این هر چند مستقیما یک نظام اجتماعی را بیان نمی‌کند به دلیل این که محور را فرد قرار داده است و روابط انسان را با خدا و خود و دیگران تبیین می‌کند و حقوق متقابل را ذکر می‌کند اما این می‌تواند 1ـ گامی باشد در جهت رسیدن به آن نظام اجتماعی مطلوب چرا زیرا که در نظام اجتماعی عرض شد ما دنبال چگونگی تحقق خلافت انسان اگر باشیم یعنی پیش فرض ما این است که نظریة خلافت انسان نظریة اجتماعی قرآن است و نظام خلافت آن نظام اجتماعی خواهد بود نظام خلافت انسان عهده‌دار چه چیزی باید باشد عهده‌دار تحقق آرمانهای مطرح در نظریة خلافت به نحو احسن باید باشد نظامی می‌تواند احسن باشد و یک نظام اجتماعی صالح یا اصلح یا برتر معرفی شود که بیشترین و بهترین نقش را در تحقق عدالت مطلوب که این عدالت مبتنی بر مراعات حقوق می‌باشد بنابراین با توجه به این نکته که اگر گفتیم شاخص نظام خلافت نظامی الهی است برای جامعة بشری شاخص این نظام اگر عدل باشد و عدالت باشد و عدل به معنای جامع و شاملش باشد یعنی در همة ابعاد عدل فردی و اجتماعی و در همة ابعاد فردی ودر همة ابعاد اجتماعی این عدالت تضمین می‌شود از آن ولی امری که در این نظام به عنوان انسان معصوم معرفی می‌شود و خلیفة الله است این انسان انسانی است که عدالت او تضمین شده است معنای عصمت یعنی تضمین عدالت و استقامت این ولی خدا و این خلیفة الله است تا برسد به آن انسانهای منحرفی که در این چارچوب و در این مسیر باید به رشد و پویایی برسند یعنی از آن انحرافشان دست بردارند از ظلم فاصله بگیرند الذین آمنوا ولم یلبسوا ایمانهم بالظلم اولئک لهم الامر واولئک هم المهتدون اینها هستند که هدایت یافته‌اند اینها هستند که به امنیت می‌رسند چه وقت زمانی که از ظلم فاصله بگیرند ظلم یعنی تعدی و تجاوز از حد و از حق بنابراین نظام اجتماعی عادلانه یعنی نظام اجتماعی برتر چه نظام اجتماعی عادلانه باشد نظامی است که کلیة حقوق افراد و جامعه در او به طور کامل مراعات شده باشد در نتیجه رسالة حقوق امام سجاد علیه السلام می‌تواند آن مغز و آن محتوای مطلوب آن نظام اجتماعی باشد یعنی نظامی اینطوری تعریف می‌شود نظامی است که کلیة این حقوق تعریف شده در او در آن نظام به نحو احسن و نحو اکمل رعایت شده باشد خب با این نگاه به سایر حقوق امام سجاد علیه السلام می‌شود یکی از آن منظومه‌های قابل مطالعه و قابل دقت که در حقیقت روح و محتوای یک نظام را به عهده گرفته است چرا چون ما در یک نظام در یک نظام اجتماعی عهده‌دار آن نظام عهده دار تبیین روابط افراد است رابطة فرد با دیگران رابطة فرد با خودش رابطة فرد با خدا رابطة فرد با طبیعت کلیة این روابط ضابطه مند شود رسالة حقوق به نوعی دارد این رابطه را ضابطه مند می‌کند وضابطه مند کردن این روابط به عهدة نظام اجتماعی است با این نگاه می‌توانیم بگوییم که در متون روایی ما ما منظومه‌های این چنین فراوان داریم یا آن رسالة زهویة امام رضا علیه السلام که در تبیین اسلام کلیة احکام و حدودی که در اسلام مطرح است ان الدین عند الله الاسلام اسلامی یک نسخة کامل شفا بخش برای فرد و جامعه است که کلیة روابط در او به ضابطه تبدیل شده است پس مجموعة حلال و حرام در اسلام می‌تواند عهده‌دار جزئیات این نظام باشد حالا ما ممکن است در بحث نظام همانطوری که قبلا اشاره کردیم ما کلیات نظام و تفصیلات نظام ولقد جئناهم به کتاب فصلناه علی علم آیات مفصلات کلیاتی را قرآن مطرح می‌کند بعد می‌آید آنها را به تفصیل بیان می‌کند تفصیل به معنای ورود در ریزه‌کاریها واجرایی کردن آن قوانین کلی است اقیم الصلاة را قرآن به تفصیل بیان می‌کند ان وقت نظام نامة نماز به دست می‌آید نظام نامة صیام نظام نامة زکات این خرده نظامها خرده نظامها نظام نامة عبادت عبادت خاص نظام نامة عبادت عام وان اعبدونی هذا صراط مستقیم پس 1ـ کلیات این نظام یعنی یک سطح از بحث که عرض کردم آیات فراوانی در این سطح ما داریم یعنی در کلیه واکثر سوره‌های مکی شما این کلیات ولقد بعثنا فی کل امة رسولا ان اعبدوا الله واجتنبوا الطاغوت کان الناس امة واحدة فبعث الله النبییین مبشرین ومنذرین وانزل معهم الکتاب والمیزان می‌بینیم که قرآن کریم تأکید بر این می‌کند که ما برای تکامل جامعة انسانی ما انبیاء را فرستادیم روش و ابزاری به آنها دادیم و روش کاری به آنها دادیم تا این که اختلافات میان مردم را حل کنند و مردم را به راه راست خدا سوق دهند هدایت کنند واما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه یا بر همین منوال آنهایی که برایشان این هدایت شدن و هدایت یافتن مردم ضرر داشته باشد با انبیاء به درگیری می‌پردازند و سعی می‌کنند انبیاء را از مسیر خودشان که احقاق حق است و استقرار عدالت است باز بدارند خب اینها آیاتی است که کلیات این نظام را دارد بیان می‌کند و جزئیاتش در سوره‌های مدنی بیشتر مطرح می‌شود خب از این مورد از این نمونه ما چندین کتاب داریم که اینها کتابهای فقهی هستند اما چون نگاهشان اجتماعی است و بناشان بر بیان منظومه‌ای این احکام است اینها هم می‌توانند برای یک فقیه به عنوان یک پیش تحقیق یا به عنوان منبع تحقیقاتی به شمار بیاید کتابی دو کتاب ما الآن داریم که اینها فقهی هستند اما با این نگاه تألیف شدند مثل الحلال والحرام فی الاسلام و یک دوره احکام داریم که این دو بعد در آنها تا حدی ملاحظه شده است یعنی نگاه اجتماعی باشد امتیاز بحثهای شهید صدر همین بود این که یک نگاه اجتماعی دارد در بحثها 2ـ سعی کرده است به صورت منظومه‌ای این کلیات احکام را بیان کند تا آن نظام را به گونه‌ای به ما معرفی کند آن نظام اجتماعی را این دو کتاب از آقای عبد الکریم آل نجف بهبهانی قابل رؤیت و مطالعه هستند و مغتنم هستند یک نمونه‌ای از این کارهای منظومه‌ای همین کتاب مفاتیح الحیاة آیت الله جوادی آملی می‌تواند باشد هر چند این کتاب جامع نیست یعنی بخش عبادات را کلا از قلم انداخته است و آن رابطة انسان با خدا را در مفاتیح الحیاة ببرای زندگی کلید داده است اما این شاه کلید را برای جلد دیگر یا شاید جای دیگر گذاشته باشد اخیرا این کتابهایی که تحت عنوان سبک زندگی دارد مطرح می‌شود و معرفی می‌شود تقریبا همه بر همین منوال دارند کار می‌کنند و متأثر هستند از این نوع نگاه یعنی نگاه به زندگی اجتماعی در حد روابط انسان با دیگران یا بخشی از رفتارهای فردی اما توجه به کلیة ابعاد انسان و رابطة انسان در همة ابعاد با دیگران که این جایش خالی است حکمت نامة پیامبر اعظم صلوات الله علیه وآله که تحت عنوان حالا حکمت نامه یا اسم دیگر ممکن داشته باشد در چهارده جلد عربی و فارسی از دار الحدیث منتشر شده است باز این می‌تواند تلاشی در همین زمینه باشد به عنوان یک مجموعة فاخر و خوبی که به گونه‌ای سعی کرده است منظومه وار مطالب را بچیند و در همة ابعاد تقریبا سعی کرده است آن نصوص پیامبر صلی الله علیه واله را مطرح کند اینها نمونه‌هایی هستند از کارهای مفید که قابل مراجعه هستند مثل کتاب الفصول مهمة حر عاملی رحمة الله علیه مجموعة بسیار فاخر و مغتنمی است همین طور آن خود وسائل که اینها در حقیقت بر اساس کتب فقهی چیده شده است اینها هم می‌تواند منبع بسیار خوبی باد البته به شرطی که فقیه نگاه اجتماعی و نظام‌مند داشته باشد می‌تواند از اینها بهرة خوبی ببرد برای طراحی یا کشف یک نظام اجتماعی کلان و تفصیلی یعنی کلان نظام وخرده نظام خب بحث ما دیروز به اینجا رسید که ما در خود آثار شهید صدر چقدر می‌توانیم به نظام اجتماعی توجه ببینیم که شهید صدر هم آیا در مجموعة آثار مدونشان چیزی را که نظام اجتماعی را بیان کرده باشد وجود دارد یا نه هر چند در تعبیرات ایشان ما یک کلام صریح شاید نبینیم که ایشان مجموعه‌ای به عنوان نظام اجتماعی اما همین موسوعه و مجموعه‌ای که تحت عنوان الاسلام یقود الحیاة ایشان مطرح کردند گویا همین را خواستند بفرمایند که نظام اجتماعی اسلام منظور از حیاة حیات اجتماعی است که در این جزوه‌ها آمده است و قیادت اسلام برای حیات راهبری و راهنمایی اسلام برای زندگی یعنی نظام اجتماعی اگر این را این چنین تفسیر کنیم و بفهمیم می‌توانیم بگوییم که بنابراین شهید صدر نظر خاص داشتند در این که نظام اجتماعی معرفی کنند نظریة اجتماعی را در المدرسة القرآنیة بیان کردند و در درون این مجموعه به نظام اجتماعی پرداختند حالا هر چند جای بحث یا جای نقد خواهد بود که بحث کلان نظام و خرده ونظام را شاید ایشان به طور دقیق و به طور وافی از هم جدا نکردند ولی در لابه‌لای همین بحثهای الاسلام یقود الحیاة مثل جزوة خلافت الانسان و شهادت الانبیاء علی رغم این که ایشان نظریة اجتماعی را تبیین می‌کند اما به گونه‌ای این نظریه را تبیین می‌کند که آن سر فصلهایی که ما در نظام می‌خواهیم در آن لا اقل بخش معتنی به از آن سر فصلهایی مربوط به نظام اجتماعی را ایشان بیان کردند هر جند به صورت نظام و نظام نامة جامع الاطراف مطرح نکردند اما مقولاتی و مفرداتی آوردند دربارة آن چگونگی خلافت خلافت انسانی که عرض شد در جلسة پیش در نظام اجتماعی که نظام خلافت است ما دنبال چگونگی خلافت هستیم چگونگی خلافت به این است که تبیین بشود ما چند نوع خلیفه داریم وما چند مرتبه برای خلافت داریم و چه خصوصیاتی برای این خلفاء وجود دارد و چگونه اینها اعمال خلافت می‌کنند قلمرو خلافتشان چیست و بر چه کسانی خلافت دارند خلیفه بر چه هستند یعنی این جزئیات و این سرفصلها و این سؤالات مطرح در نظام خلافت و اصلا برای چه این خلافت یعنی چه اهدافی را دنبال می‌کند همة این سؤالات را ما به گونه‌ای ما می‌توانیم یا صریحا در کلام شهید صدر در همین جزوة الاسلام یقود الحیاة و بخشی از آن را حتی در آن جزوة اول که مشروع دستور الجمهوریة الاسلامیة که کلیات قانون اساسی را تبیین کرده است در کلیات همین جزوه آن چارچوب آن نظام اجتماعی که ولایت از آن خداست و این ولایت چگونه به جامعه منتقل می‌شود و راهکارهایی که در روایات ما در متون دینی ما برای اجرایی کردن این ولایت الهی مطرح هست تبیین شده است تا برسد به بحث نظام جمهوری اسلامی و ولایت فقیه و نوع ارتباطی که میان بحث مردمی بودن این نظام به معنای اینکه اینها خلیفه خلفای خدا هستند و مخول هستند که امور و شؤون خودشان را به عهده بگیرند اما با اشراف و نظارت یک مقام برتر مقامی که یا معصوم باشد یا شبه معصوم باشد که تضمین کنندة عدم انحرافشان باشدکه آن بحث نظام شهادت در کنار نظام خلافت که در جزوة چهارم مطرح کردند در اینجا اینها را با هم به صورت یک نظام نامه برای شرائط فعلی یعنی در عصر غیبت چگونه ما می‌توانیم آن نظریه را عملی کنیم و پیاده کنیم و چگونه یک نظام سیاسی از این متولد می‌شود خب اینکار را کردند شهید صدر که این کار دو بعدی است یعنی در یک بعدش آن کلیت آن نظام خلافت را تبیین می‌کند و در لایة دیگر و بعد دیگر آن خرده نظام را که یک نظام سیاسی است نیز تبیین شده است و همینطور نظام اقتصادی در کلیاتش در جزوة دوم و تفصیلاتش در جزوة سوم خصوص تفصیلیه آمده است باز خرده نظام اقتصادی در اینجا تبیین شده است خب لا اقل این دو مقوله که خرده نظام هستند در پرتو آن نظام کلان معرفی شدند در آثار شهید صدر و به این ترتیب می‌توانیم بگوییم که شهید صدر در حقیقت پایه گذار این بحث نظام اجتماعی اما بدون این پیرایه‌ها و بدن این توضیحات و جزئیاتی که حالا ما داریم حالت تحلیلی و یک نوع بررسی نسبت به آنها آغاز می‌کنیم در حقیقت آن عصاره و آن میوه و ثمرة نظام را که به صورت عملیاتی در بیاید و قابل تحقق در کلمات ایشان موج میزند واگر اصطلاح نظام اجتماعی هم نیاورده باشند اما همین اصطلاح الاسلام یقود الحیاة عبارت اخرای نظام اجتماعی اسلام می‌تواند باشد و به این ترتیب ما از همین آغاز کارمان که در حقیقت که با نوشته‌های شهید صدر شروع کردیم با این نگاه اگر پیش برویم به احتمال بسیار قوی ما بتوانیم یک مجموعة بسیار فاخری را از مجموعه‌هایی که تاکنون تولید شده است فراهم آوریم و اینها را روی همدیگر اگر بگذاریم یک موسوعه‌ای خواهد شد که عرض کردیم برخی از شاگردان شهید صدر بعضی به کلیت این کار شهید صدر مثل شهید حکیم و بعضی به بخشهایی از کار شهید صدر پرداخته‌اند و سعی کردند آن نظام مثلا نظام اقتصادی یا نظام اجتماعی را از آیات قران کریم یا از روایات موجود به دست بیاورند و تلاشهای بسیار خوبی است در این زمینه که قابل مطالعه هستند و اخیرا به یک مقاله‌ای من از حضرت آیت الله هاشمی شاهرودی مطلع شدم که تحت عنوان ملامح الاقتصاد الاسلامی فی القرآن الکریم که این نشان دهندة این مطلب و این ادعای که در جلسات پیش عرض کردم که شهید صدر به یک روش اکتفا نکرده است این تعبیر دیگری است از این که ما از متون آیات مستقیما مطالبی را می‌توانیم در راستای شناخت نظریه وشناخت نظام به دست بیاوریم اینطور نیست که فقط و فقط ما در فقه و آن هم از احکام روبنایی یک راه هم بیشتر نداریم تا به این که به نظریه و نظام برسیم نه بلکه ما به روش تفسیر موضوعی اگر حرکت کنیم همینطوری که اینجا جناب آقای هاشمی به همین روش رفتند و آیات قرآن را سعی کردند جمع آوری کنند و نظم خاصی که در این آیات به چشم می‌خورد که حالا این در بعد اقتصادی این نظم را مطرح می‌کند نشان دهندة این است که آن روش وآن صیغة شهید صدر اینجا به خوبی دریافت شده و اعمال شده است مثلا در شش بحث ایشان این عنوان داده است که گویای آن نگاه نظام‌مند است معاییر و اهداف نوع ملکیت در نظام اقتصادی آزادی هویت اقتصادی در نظام اسلامی حدود و رمزهای این آزادی اقتصادی یعنی آزادی مطلقه یا آزادی محدوده نقش مالیاتهای اسلامی در توزیع باز بحث نگاه به آن نظریة توزیع ثروت که نظریة اقتصادی شهید صدر بوده است و نقش دولت در اقتصاد در حقیقت اینها شاه کلیدهایی هستندکه آن منظومة اقتصادی را با اتکاء به آیات قرآن دارد تبیین می‌کند خب از این تلاش این چنین ما متوجه می‌شویم که این ظرفیت وجود دارد هم در آیات قرآن و هم در روایات اهل بیت علیهم السلام که ما یک نظام جامعی را به دست بیاوریم وکشف کنیم فقط آنچه که برای ما مهم است در اینجا داشتن آن نگاه و آن دید نظام مند است که بتواند سؤالهای اصلی را برای ما جواب بدهد معنای این حرف این است که ما برای فهم یک نظام باید آن سؤالهای اصلی مطرح برای آن نظام را داشته باشیم بدون این سؤالها که در پایان نامه‌ها می‌بینید سؤال اصلی سؤال فرعی مطرح می‌شود در حقیقت برای فعال کردن ذهن یک پژوهشگر است به این که دنبال چه چیزی باید دنبال کند دنبال شاه کلید باید باشد این در سؤال اصلی مهمترین معضل مهمترین سؤالی که باید پاسخش داده شود در این تحقیق و پایان نامه آن باید دقیق مشخص باشد تا قلمرو کار این پژوهشگر را بیان کند بعد در سؤالهای فرعی همان باز می‌شود در چند بخش در چند فصل که اینها ستون فقرات آن بحث را می‌توانند تشکیل بدهند و به این ترتیب با نظم دادن به این سؤالهای فرعی که باز سؤال فرعی سؤال فرعیتر دارد به این ترتیب ما می‌بینیم که ذهن فرد با طراحی سؤال شکل می‌گیرد شکل یعنی شکل به این معنی منظور از شکل این است که بیاید و بداند در چه قلمروهایی باید این ذهن سیر کند وح رکت کند و دنبال مطالبی برود که این سؤالها را به نحو دقیق پاسخ بدهد وقتی که شما سؤال داشتید سراغ آیات و روایات رفتید می‌توانید به خوبی پاسخ این سؤالات را به دست بیاورید و به کشف آن نظام نائل شوید و حالا اینجا کشف این نظام مطرح است نه اختراع و ابداع نظام چرا چون شما در طراحی سؤالهای دنبال کشف واقعیتهایی هستید که به آن نرسیده بودید الآن به عنوان سؤال ارتباط منطقی میان سؤالها خودش گویا و حاکی از این است که شما دنبال کشف یک واقعیتی باید باشید شما نمی‌توانید هر سؤالی به ذهنتان بیاید آن سؤال را مطرح کنید و دنبال جوابش بروید هر سؤالی قابل قبول نیست به همین خاطر این ذهن نظام‌مند یعنی ذهنی که منظم شده است بر اساس سؤالهایی که نظم خاصی و منطقی بین خودشان دارند این عنصر اساسی برای حرکت به سوی کشف نظام خواهد بود و در حقیقت مبتکر این و طراح این روش یا مکتشف این روش به تعبیری که می‌خواهیم دقیقتر باشد خود شهید صدر است وخود شهید صدر هم شاید از قرآن هم را همین را برگرفته باشد وآتاکم من کل ما سألتموه آن نیازهای فطری آن نیازهای طبیعی که شما دارید خداوند آن نیازها را تأمین کرده است خب پس باید سؤال کنید العلم خزائن و مفاتیحه السؤال مفاتیح این خزائن سؤال است با سؤال شما با ابزار سؤال وارد عرصة قرآن کریم می‌شوید و به طور مستمر ودائم از این خزانه‌ها برداشت می‌کنید پس شد چه طرح سؤال شد یک وسیله و ابزار که کاشف از واقعیت است و شما را کمک می‌کند به این که از منابع آن نظام را کشف کنید لذا به جای نظام سازی تعبر دقیقترش نظام شناسی است یعنی کشف واقعیت آن نظام است حالا ممکن است در کشف این نظام ما دچار یک نوع مثلا درصدی از می‌گوییم بی‌نظمی می‌گوییم در صدی از انحراف از آن مسیر ممکن است احتمالا باشد به دلیل این که انسان ممکن است کم دقت باشد ولی چون این مسائل کلان روشن است و از لحاظ منطقی قابل تبیین هستند می‌توانیم بگوییم تا حدود زیادی ما می‌توانیم آن تضمین کنیم حرکت علمی وصحیح را و به همین خاطر وقتی که به نقد گذاشته می‌شود مثلا می‌بینید مجموعه‌ای از آراء عقلاء می‌آید و روی یک نقطه زوم می‌کند و می‌گوید آقا این به جاست یا نا به ‌جاست و این کاشف از این است که پس اینها دنبال کشف یک واقعیت هستند که اکثر مثلا انسانهای سالم از لحاظ فکری به طور یک نواخت فکر می‌کنند و به نتیجه می‌رسند که این تعبیر دیگری است از این که امکان کشف نظام هست اما راه کشف این نظام مهم است به اضافة این که انسان در کشف این نظام باید دنبال کشف باشد لذا در روایات بحث ودر آیات تفسیر به رأی ممنوع شده است و در حقیقت به عنوان یک خطر مطرح می‌شود که مبادا انسان چیزی به رأی خود یعنی به عنوان ابداع و ابتکار به جای کشف مطرح کند یعنی به جای کشف نظام بیاید نظام سازی کند و چیزی که خداوند او را نازل نکرده است یا او را برای انسان طراحی نکرده است انسان به عنوان حکم خدا مطرح کند این یک آسیبی است که همیشه به عنوان یک خطر مطرح است با توجه به این آسیب با طرح سؤال و با نظم منطقی این سؤالات و نظم منطقی که در جوابها بعد می‌آید یک منظومة کاملی انسان می‌تواند در سطح کلان نظام ودر سطح خرده نظام به دست بیاورد این مسیری است که باید طی بشود تا ان شاءالله ببینیم که شهید صدر در این کلان نظام چقدر جلو رفتند و چه مسائلی برای بحث باقی مانده است که شاگردان ایشان و شاگردان شاگردان ایشان ان شاءالله بتوانند این خلأ به نحو احسن پر کنند والحمدلله رب العالمین وصلی الله علی سیدنا محمد وآله الطاهرین.